та _ ж. см. тот.
табак _ м. тамакю; курительный табак папирос тамакю, тартагъан тамакю; нюхательный табак насавай тамакю.
табакерка _ ж. тамакю къутукъ.
табаковод _ м. тамакю оьсдюрювчю.
табаководство _ с. тамакючюлюк, тамакю оьсдюрювчюлюк.
табачный _ прил. 1. тамакю…; табачная фабрика тамакю фабрик; 2. (о цвете) тамакю…; тамакю тюслю, тамакю тюсдеги.
табель _ м. табель (1. ишчилени ва къуллукъчуланы ишге геливюню ва ишден гетивюню учёту юрютюлеген такъта, ишге гелгенде алынып, гетегенде ерине илинеген номер — темир гесек; 2. охувчуну билим къыйматлары язылагъан хас кагъыз).
табельщик _ м. табелчи, табельщик (ишчилени, къуллукъчуланы ишге геливюн барлап ва ишини къадарын язып юрюйген одам).
таблетка _ ж. таблетка (ютмакъ учун гьазирленген ялпакъ, дёгерек дарман)
таблица _ ж. таблица; таблица умножения артдырыв таблицасы.
табор _ м. табор (1. гёчюп барагъанланы обозлары булан тынчаймагъа токътаву; 2. гёчюп юрюйген сыганланы бир къош къургъан бир нече агьлюлери).
табун _ м. йылкъы.
табунщик _ м. йылкъычы.
табурет _ м., табуретка ж. табуретка, аркъасы ёкъ шанжал.
таволга _ ж. бот. тобургъу.
таврить _ несов. кого-что гьарзи басмакъ, дамгъа басмакъ (гьайвангъа).
тавро _ с. гьарзи, дамгъа (гьайвангъа басылагъан).
тавтология _ ж. лит. тавтология (бир сёзню яда бир пикруну башгъа сёзлер булан тарыкъсыз къайтарып айтып турмакъ).
таган _ м. очакъ (къазан асагъан).
таджик _ м. таджик.
таджикский _ прил. таджик…; таджикский язык таджик тил.
таджичка _ ж. таджик къатын.
таёжный _ прил. тайга…, тайганы; тайгалы, тайгадагъы; таёжные места тайга ерлери; таёжный охотник тайгада ав этеген тиши.
таз I _ м. (посуда) леген, багъыр, таз.
таз II _ м. анат. янбаш сюеги.
тазобедренный _ прил. анат.: тазобедренный сустав янбаш булан базыкъ бутну арасындагъы бувун.
тазовый _ прил анат. янбаш…; тазовые кости янбаш сюеклер.
таинственный _ прил. сырлы, англашылмайгъан; с таинственным видом сырлы юз булан.
таить _ несов. что ичинде тутмакъ, сакъламакъ, яшырмакъ; таить злобу ачув тутмакъ; это таит в себе опасность о ишни къоркъунчу бар; ◊ нечего греха таить разг. мюкюр болмагъа герек, бойнуна алмагъа герек.
тайга _ ж. тайга (Европаны ва Азияны темиркъазыкъ бетиндеги тыгъыс, кёп къалын агъачлыкълар).
тайком _ нареч. яшыртгъынлап, тюпден таба.
тайна _ ж. в разн. знач. сыр, яшыртгъын; государственная тайна пачалыкъны сыры; держать что-л. в тайне бир затны сыр этип сакъламакъ; хранить тайну сыр сакъламакъ; выдать тайну сырны ачыкъгъа салмакъ; ни для кого не тайна биревге де яшыртгъын тюгюл.
тайник _ м. яшынагъан ер, яшырагъан ер.
тайно _ нареч. яшыртгъын, яшыртгъынлыкъ булан.
тайный _ прил. 1. (скрытый от всех) яшыртгъын; 2. (не явный) сырлы, яшырылгьан; тайное желание яшырылгъан мурат; ◊ тайное голосование яшыртгъын тавуш берив (сайлавда).
тайфун _ м. тайфун (Тихий океанны гюнбатыш янында болагъан кёп гючлю ел).
так _ 1. нареч. (таким образом) шолай, шо кюйде; именно так лап шо кюйде; пусть так остаётся шолай къалсын; я думаю так же, как и он мен де шо ойлашагъан кюйде ойлашаман; 2. нареч. (настолько) олай да, ончакъы да, шончакъы да; неужели она так больна? шончакъы да авруйму экен дагъы шо?; 3. нареч. разг. (без последствий, даром) шолай, шолай негьакъ, шулай, шулай негьакъ, булай; так это не пройдёт бу шулай негьакъ гетмес; так оставить этого нельзя ону шолай къоймагъа ярамас; 4. нареч. разг. (без особого намерения) бир муратсыз, шулай оьзюм; я это сделал так просто мен шону шулай оьзюм этген эдим; 5. нареч. разг. (в таком случае) олай болгъан сонг, энди; работу закончил, так можно отдыхать ишни битдирдим, энди рагьатланма ярай; 6.нареч. разг. (без применения усилий) оьзлюгюнден, шолай; болезнь не пройдёт так аврув оьзлюгюнден тайып къалмас; 7.в знач. частицы разг. гьеч, гьеч зат хари; что с тобой? — Так… не болгъан сагъа?— Гьеч зат хари…; 8. в знач. частицы утверд. (да, действительно) дюр, гертилей де, да-да; так, вы не ошиблись гертилей де сиз хата этмедигиз; 9. в знач. союза неге тюгюл, неге десе; так как неге тюгюл; ◊ так или иначе гьар гьалда, нечик болса да; так называемый …дейген, …деп айтылагъан; так себе бир тагьар; и так далее шолай дагъыдалары; так и быть яхшы, шолай болсун; так и знайте! эсигизде сакълагъыз!, унутмагъыз!; так и надо шолай да тийишли; так на так разг. баша-баш, баша-башгъа.
также _ союз ва, шолай да, ону булан бирге, де (да); я также пойду в кино киногъа мен де баражакъман.
таки _ частица разг. буса да, нечик де… чи, нечик алайда, амма; так-таки он и не дал денег нечик алайда ол акъчаны бермеди чи; он таки пришёл нечик де гелди чи ол; успели-таки на поезд нечик де етишдилер чи поездге.
таков _ мест., в знач. сказ, шолай, олай, булай; таков был мой гость мени къонагъым муна шолай эди.
такой _ мест., в разн знач. шолай, олай, булай; такой человек шолай адам; такой, как ты сагъа ошай, сени йимик; такой красивый олай арив; такой, какой есть гьакъкъат-да бар кюйде; ◊ в таком случае олай болгъанда, олай экен; до такой степени шо даражагъа ерли, ончакъы да; что же тут такого? не бар мунда ончакъы?, не бар дагъы мунда?; кто такие? кимлердир?; что такое? (что случилось?) не болгъаи?
такой-то _ мест., паланча, тюгенче.
такса I _ ж. (расценка) такса (гьукумат токъташдыргъан багьа); платить по таксе таксагъа. гёре бермек (гьакъны).
такса II _ ж. (порода собак) такса (ав учун яда уьйлюк учун сакъланагъан гиччирек, къынгыр бутлу ит).
такси _ с. нескл. такси (гьакъгъа ишлейген автомобиль).
такт I _ м. такт (1. музыка произведенияларында оьлчев; 2. бир тенг гьаракатланы аралыгъы ва бир-бирини артындан бир тенг гелеген урувлар).
такт II _ м. (деликатность) эдеп, къылыкъ, такт (оьзюн тутуп болмакъ, дазусун танымакъ, тийиш-ли кюйде юрюмек); чувство такта къылыкъ гьисси; отсутствие такта къылыкъсызлыкъ; соблюдать такт эдепли юрюмек.
так-таки _ см. таки.
тактик _ м. тактикачы (тактиканы билеген адам).
тактика _ ж. тактика (1. воен. давну юрютеген кюй гьакъында илму, дав усталыгъы; 2. перен. белгили бир муратгъа етмек учун къолланылагъан ябушув ёллары).
тактический _ прил. тактика…; тактические занятия тактика занятиялары; тактическое руководство тактика ёлбашчылыгъы.
тактичность _ ж. эдеплилик, къылыкълылыкъ.
тактичный _ прил. эдепли, къылыкълы; тактичный человек къылыкълы адам.
талант _ м. 1. пагьму, гьюнер, талант; 2. (талантливый человек) гьюнерли адам, талантлы адам.
талантливый _ прил. пагьмулу, гьюнерли, чебер; талантлы; талантливый человек гьюнерли адам; талантливое произведение талантлы произведение.
талисман _ м. талисман (битик, гьайкел).
талия _ ж. бел; тонкая талия инче бел.
талон _ м. талон (1. бир документни айрылып алынагъан яда тюпде къалагъан гесеги; 2. бир затны алмакъ учун берилеген кагъыз).
талый _ прил. ириген, ирип йибиген; талый снег ирип йибиген къар.
тальк _ м. тальк (бир жура минеральный порошок); присыпать тальком тальк сепмек.
там _ нареч. онда он остался там ол онда къалды; ◊ там видно будет разг. сонг белгили болар; чего там! разг. не бар онда! (тергев берме де тюшмей); какое там! разг. (ничего подобного) ювугъуна да гелмей!, иш олай тюгюл!
таможенный _ прил. гюмрюк…, таможня…; таможенная пошлина гюмрюк гьакъ.
таможня _ ж. гюмрюк, гюмрюк алагъан ер, таможня (дазудан ари яда бери чыгъагъан малдан харж алагъан ер).
тампон _ м. тампон (ярагъа йиберилеген юла — мамукъ яда марли гесек).
танго _ с. нескл. танго (бийивню бир журасы).
танец _ м. бийив; народные танцы халкъ бийивлери.
танк _ м. танк.
танкер _ м. мор. танкер (нап йимик синген эатланы ташыйгъан геме).
танкетка _ ж. танкетка (гиччирек енгил танк).
танкист _ м. танкист.
танковый _ прил. танк…; танковая дивизия танк дивизиясы.
танцевальный _ прил. бийив…; танцевальный зал бийив зал; танцевальная музыка бийив музыка.
танцевать _ несов. что и без доп. бийимек; он хорошо танцует ол яхшы бийий; танцевать лезгинку лезгинка бийимек.
танцовщик _ м. бийивчю; балет артисти.
танцовщица _ ж. бийивчю къыз; балет артисткасы.
танцор _ м. бийивчю.
тапёр _ м. уст. тапёр (бийив вечерлерде гьакъгъа пианино согъагъан адам).
тапочки _ мн. (ед. тапочка ж.) тапочкалар, мачийлер.
тара _ ж. тара (1. ичине мал салагъан къап, ящик, дорба ва ш. б.; 2. къапны авурлугъу).
таракан _ м. таракан (уьй къонгузакъ).
таран _ м. таран (1. ист. бурунгъу давларда уруп душманны чыр-ларын тешеген гючлю бир къурал; 2. воен. душманны самолётуна яда танкына оьзюню самолёту яда танкы булан уруп атака этмек); ◊ гидравлический таран сув гётергич (сувну оьрге чыгъармакъ учун машин).
таранить _ несов. что таран булан урмакъ; таран этмек.
тарантул _ м. зоол. агъулу уллу мияма (ерни ичинде яшай).
тарань _ ж. тарань (бир жура гиччи балыкъ).
таратайка _ ж. эки дёгерчикли арба.
тарахтеть _ несов. разг. такъырламакъ.
таращить _ несов. что, разг.: таращить глаза гёзлерин аралтмакъ (тамаша болуп).
таращиться _ несов. что, разг.: тикленмек, гёзлерин аралтмакъ; что ты на меня таращишься? магъа тикленип неге къалгъансан?
тарелка _ ж. бошгъап; глубокая тарелка терен бошгъап; мелкая тарелка сай бошгъап; ◊ он не в своей тарелке разг. ону кепи ёкъ.
тариф _ м. тариф (бир зат учун токъташдырылгъан гьакълар яда тёлевлер системасы мыхы).
тарификация _ ж. эк. тариф салыв, гьакъланы токъташдырыв.
тарифный _ прил. тариф…, тарифни; тарифная сетка тариф сеткасы.
таскать _ несов. 1. кого-что (носить) ташымакъ, гётерип алып юрюмек; таскать мешки къап ташымакъ; 2. кого-что, разг. тартмакъ; таскать за уши къулагъын бурмакъ; 3. что, разг. (воровать) урлап алмакъ; 4. что, разг. (носить одежду, обувь) гиймек, гийип юрюмек; ◊ он еле ноги таскает разг. ол гьаран аягъын ала, ол гьаран юрюй.
тасовать _ несов. что, в разы, знач. кьатышдырмакъ, аралашдырмакъ.
ТАСС _ (Телеграфное агентство Советского Союза) ТАСС (Совет Союзну Телеграф Агентлиги).
татарин _ м. татар.
татарка _ ж. татар къатын.
татарский _ прил. татар…; татарский язык татар тил.
тау-сагыз _ м. тав сагъыз (каучуклу оьсюмлюк).
тафта _ ж. тафта (бир жура чилле къумач).
тахта _ ж. тахтамек, тахта (аркъа-таяву ёкъ, генг, алаша диван).
тачанка _ ж. тачанка (енгил кёкюрекли ат арба); пулемётная тачанка пулемётлу тачанка.
тачать _ несов. что къайып тикмек.
тачка _ ж. тачка (бир дёгерчикли къол арба); везти на тачке тачка булан элтмек, ташымакъ.
тащить _ несов. 1. кого-что (волоком) элтмек, сюйремек; тащить бревно аркъалыкъны сюйремек; тащить мешок къапны элтмек; 2. что (извлекать) тартып чыгъармакъ; тащить гвоздь из стены тамдан мыхны чыгъармакъ; 3. кого-что, разг. (вести) юрютмек, элтмек; тащить за руку къолун дан тутуп элтмек; тащить кого-л. в театр биревню театргъа элтмек; 4. что, перен. разг. (красть) урлап алмакъ, сорамай алмакъ.
тащиться _ несов. разг. 1. (плестись) гьарангъа юрюмек, аста-аста ёлгъа тюшмек; 2. (волочиться, тянуться по земле) сюйрелмек.
таяние _ с. ирив.
таять _ несов. 1. иримек; снег тает къар ирий; сегодня тает безл. бюгюн ирий; 2. перен. (исчезать) ёкъ болмакъ, таймакъ; силы тают гючю ёкъ бола бара; 3. перен. (худеть) ирип битип бармакъ, азмакъ, арыкъ болмакъ, гьалсызлашмакъ; он тает на глазах ол гёз алдыбызда ирип битип бара; 4. перен. (умиляться) гёнгю хошланмакъ, алжамакъ, гьазланмакъ; таять от похвал макъ-тавлардан гёнгю хош болмакъ.
тварь _ ж. 1. жанывар, гьар не жанлы зат; 2. презр. яравсуз, тарыкъсыз (адам).
твердеть _ несов. къатмакъ, къатты болмакъ.
твердить _ несов. что, о чём, разг. такрарламакъ, гьаман бир затны айтып турмакъ.
твёрдо _ нареч. в разн. знач., разг. къатты, бек; твёрдо решить бек токъташмакъ, къатты къарар этмек; твёрдо знать бек бил-мек; твёрдо держаться на ногах аякъларыны уьстюнде бек турмакъ; твёрдо стоять на своём оьзюню сёзюн бек тутмакъ.
твёрдость _ ж. в разн. знач. къаттылыкъ, беклик.
твёрдый _ прил. 1. (не жидкий, не газообразный) къатты; твёрдые тела къатты телолар (затлар); 2. (не мягкий) къатгъан, къатты; твёрдый хлеб къатгъан экмек; твёрдое нёбо анат. къатты танглав; твёрдый карандаш къатты карандаш; твёрдый как сталь болатдай къатты; 3. перен. (непоколебимый) токъташгъан, къатты; твёрдое решение токъташгъан къарар; твёрдые взгляды на что-л. бир затгъа токъташгъан къараву; 4. (устойчивый) къатты; идти твёрдым шагом къатты абат алып юрюмек; 5. перен. (прочный) токъташгъан, тынды-рыкълы, мекенли, мугькам; твёрдые знания токъташгъан билимлер; твёрдая власть мугькам гьакимлик; твёрдые цены токъташгъан багьалар; твёрдые сроки мекенли болжаллар; 6. лингв. къатты; твёрдые согласные къатты тутукълар; твёрдый знак твёрдый знак.
твердыня _ ж. къала, беклик, аркъа-таяв, таяв; Советский Союз — твердыня мира и дружбы народов Совет Союз — халкъ-ланы достлугъуну ва парахатлыкъны аркъа-таяву.
твоё _ с. 1.см. твой; 2. в знач. сущ. сеники; твоего мне не нужно сеники магъа тарыкъ тюгюл.
твой _ 1. мн. к твой; 2. в знач.сущ. мн. (твои родные) сизинкилер, сени къардашларынг; как поживают твои? сизинкилер нечикдир?
твой _ мест. 1. сени; 2. в знач. сказ, сеники; этот карандаш твой бу карандаш сеники.
творение _ с. 1. (действие) яратыв; 2. яратылгъан произведение, этилген продукт; великие творения Пушкина Пушкин яратгъан уллу произведениялар.
творец _ м. яратывчу, яратгъан.
творительный _ прил.: творительный падёж грам. творительный падеж.
творить _ несов. что 1. (создавать) яратмакъ; 2. (совершать, осуществлять) этмек, болдурмакъ; творить чудеса тамашагъа къалардаи затлар этмек.
твориться _ несов. разг. болмакъ; яратылмакъ; что там творится? онда не болуп тура?
творог _ м. сыкъгъан бишлакъ, увма бишлакъ, чий бишлакъ.
творожник _ м. гиччи, бишлакъ чуду.
творожный _ прил. сыкъгъан бишлакъдан этилген.
творческий _ прил. яратывчулукъ; творческий путь писателя язывчуну яратывчулукъ ёлу.
творчество _ с. яратывчулукъ; творчество Пушкина Пушкинни яратывчулугъу; народное творчество халкъ яратывчулугъу.
твоя _ ж. см. твой.
те _ мн. к тот.
т. е _. (то есть) демек, тюзю, гертиси.
театр _ м. театр; Кумыкский государственный театр Пачалыкъ къумукъ театр; ◊ театр военных действий дав гьаракатланы майданы.
театрал _ м. театрны сюеген, театргъа кёп барагъан (адам).
театральный _ прил. театр…, театрны; театральная площадь театр майданы; театральное искусство театр инче санияты, театр искусствосу; театральная касса театрны кассасы.
тебе _ 1. дат. п. к ты сагъа; 2. предл. п. к ты: о тебе сени гьакъынгда.
тебя _ род. и вин. п. к ты сени.
тезис _ м. тезис (язылагъан яда айтылагъан затны кюрчю ойлары); тезисы доклада докладны тезислери.
тёзка _ м., ж. разг. аты — башгъа биревню аты йимик, аты бир (адам); он мой тёзка ону аты мени атым йимик; мы с ним тёзки ону да мени де атларыбыз бир.
текст _ м. текст (язылгъан гьар бир произведение яда шондан бир гесек).
текстиль _ м. собир. текстиль, къумач.
текстильный _ прил. къумач…, къумач согъагъан; текстильная фабрика къумач фабрик.
текстильщик _ м. къумач согъувчу.
текстуальный _ прил. текстге гёрё, текстде бар кюйде, текстден тайышмайгъан; текстуальный перевод текстден тайышмайгъан гёчюрюв, перевод.
текучесть _ ж. 1. физ. агъывчулукъ; агъагъанлыкъ; текучестью обладают многие тела кёп затлар агъывчу хасиятда бола; 2. (непостоянство)токъгашып турмайгъанлыкъ, гелип-гетип турагъанлыкъ.
текучий _ прил. 1. агъагъан; агъым…; текучие тела агъагъан затлар; 2. (непостоянный) токъташып турмайгъан, гелип-гетип турагъан.
текущий _ прил. 1. (теперешний) уьстюбюздеги, гетип барагъан, гьалиги; текущий год уьстюбюздеги йыл; 2. (каждодневный) гюнлюк, гюнделик, гезикдеги, алдагъы, юрюлюп турагъан; текущий ремонт гюнлюк ремонт; текущие дела юрюлюп турагъан ишлер.
телевидение _ с. телевидение (бир ерде туруп электромагнитни толкъунларыны кёмеги булан оьзге бир ердеги затланы гёрюв яда гёрсетив).
телевизионный _ прил. телевидение…; телевизионный центр телевидение центры.
телевизор _ м. телевизор (арек-деги гёрюнюшню, къаркъараны, сёйлейгенлени, суратын береген радиоаппарат).
телега _ ж. арба, къозалакъ.
телеграмма _ ж. телеграмма, телеграмм, тел; дать телеграмму телеграмм бермек, тел урмакъ.
телеграф _ м. телеграф (1. тел урмакъ учун къурулгъан учреждение; 2. тел йибереген аппарат).
телеграфировать _ сов. несов. что телеграмм бермек, тел урмакъ.
телеграфист _ м. телеграфчы, телеграфист.
телеграфистка _ ж. телеграфчы къатын, телеграфистка.
телеграфия _ ж. телеграфия (телеграф иш, телеграф булан сигналлар беривню техникасы).
телеграфный _ прил. телеграф…, тел…; телеграфные столбы тел багъаналар.
телемеханика _ ж. телемеханика (ярыкъ яда электрик сигналланы кёмеклиги булан радиодан таба яда тел байлаву булан, йыракъда туруп, механизмлени юрютюв).
телёнок _ м. бузав.
телеобъектив _ м. телеобъектив (узакъ мезгилден сурат чыгъармагъа имканлыкъ береген уллу этеген фотография объективи).
телепередача _ ж. телевидение берив, телепередача.
телескоп _ м. телескоп (бек узакъдагъы затлагъа, кёбюсю гьалда, юлдузлагъа къарайгъан уллу турнама).
телесный _ прил. 1. къаркъара…; къаркъарагъа байлавлу; телесное наказание къаркъара жазасы; 2. (о цвете) къаркъараны тюсюндеги, къаркъара тюсдеги.
телефон _ м. телефон; вызов по телефону телефон булан чакъырыв; звонить по телефону телефон этмек, телефон сёйлемек, телефондан звонить этмек; вас просят к телефону сизин телефонгъа чакъыралар; телефон-автомат автомат-телефон.
телефонировать _ сов. и несов. что телефон этмек, телефон сёйлемек.
телефонист _ м. телефончу, телефонист.
телефонистка _ ж. телефончу къатын, телефонистка.
телефонный _ прил. телефон…; телефонная станция телефон станциясы; телефонный разговор телефон сёйлев, телефондан лакъырлашыв.
телефонограмма _ ж. телефонограмма (телефон булан берилген хабар яда билдирив).
телецентр _ м. телевидение центры.
телиться _ несов. къозламакъ (сыйыр).
тёлка _ ж. тиши бузав, хонажин.
тело _ с. 1. тело, зат; твёрдое тело къатты тело; геометрические тела геометрический телолар; инородное тело бир ерге тюшген ят зат; 2. (человека) къаркъара; дрожать всем телом бютюн къаркъарасы къартылламакъ; части тела санлар; ◊ держать кого-л. в чёрном теле биревге яман болмакъ, биревню тарлыкъгъа салмакъ, къыйнамакъ.
телогрейка _ ж. тёшлюк, сырылгъан, енгсиз исси гёлек.
телодвижение _ с. къаркъараны гьаракаты, къаркъараны тербениши.
телосложение _ с. битим, къаркъара къурулушу, бой-сой (тышдан).
телохранитель _ м. нёкер, сакълавчу (бурунгъу заманда ханланы, бийлени душманлардан сакълайгъан адам).
телятина _ ж. бузав эт.
телятница _ ж. бузавлагъа къарайгъан къатын, бузавчу къатын.
телячий _ прил. бузав…, бузавну; бузав этден этилген; телячья кожа бузав тери; телячьи котлеты бузав этден этилген катлетлер; телячьи нежности разг. ерсиз ушанывлар, ерсиз наз этив; телячий восторг разг. маънасыз, себепсиз шатлыкъ.
тем _ союз шолай болгъан сайын, ончакъы, шончакъы да, шонча да; чем больше, тем лучше нечакъы кёп болса, шончакъы да яхшы; тем более дагъыдан-дагъы; тем хуже шонча да яман.
тема _ ж. тема (ойлашывну, язывну, лакъырны ва ш.б. предмети, маънасы); перейти к другой теме башгъа темагъа чыкъмакъ; тема доклада докладны темасы.
тематика _ ж. тематика (бир нече темалар)..
тематический _ прил. тематика…, темалар…; тематический план тематика планы.
тембр _ м. тембр (авазны бир тюрлю ренки, айрылыгъы); тембр голоса тавушну тембры.
теменной _ прил.: теменная кость анат. башны тебе сюеги.
темнеть _ несов. 1. (становиться тёмным) къарангы болмакъ, къа-рангылашмакъ, къаш къаралмакъ; зимой рано темнеет къышда тез къарангы бола; 2. (виднеться — о тёмном) къаралдын гёрюнмек.
темница _ ж. уст. туснакъ, тюрьма.
темно _ нареч. и безл. в знач. сказ, къарангы; темно, хоть глаз выколи разг. къарангы, гёзге тюртсе — гёз гёрмей.
темно- _ къошма сёзлени авур деген маънаны береген биринчи бёлюгю, мас. тёмно-синий авур гёк..
темнота _ ж. 1. (мрак) къарангылыкъ; с наступлением темноты къарангы болмакъ булан; 2. перен. разг. (невежество) жагьиллик, авамлыкъ, билимсизлик.
тёмный _ прил. 1. къарангы, ярыкъ оьтгермёйген, къаралдын; тёмная комната къарангы уьй; тёмная ночь къарангы гече; 2. къара; тёмные глаза къара гёз-лер; 3. перен. (неясный) белгисиз, ачыкъ тюгюл, маънасыз; 4. перен. (сомнительный, подозрительный) шекли, шек тувдурагъан; тёмные дела шекли. ишлер; тёмная личность шекли адам; 5. перен. (злостный) къара, зараллы; тёмные силы реакции реакцияны къара гючлери; 6. перен. (невежественный) артда къалгъан, жагьил, авам (билимли тюгюл); ◊ тёмное пятно 1) (что-л. неясное) англашылмайгъан, къарангы иш, белгисиз зат; 2) (что-л. нехорошее) бузукълукъ, насипсизлик.
темп _ м. темп (асталыкъ-чалтлыкъ, чалтлыкъ даража).
темперамент _ м. 1. темперамент (адамны айланадагъы яшавгъатутагъан аралыгъын, тышдан алгъан таъсирге жавапланыв даражасын гёрсетеген хасиятларыны ба-рысы да); 2. темперамент (яшав энергиясы, жанлылыгъы, къайнарлыкъ); человек с темпераментом темпераментли адам, къайнар хасиятлы адам.
темпераментный _ прил. темпераментли, къайнар, къайнар хасиятлы; темпераментная речь къайнар сёз, речь.
температура _ ж. температура (иссиликни даражасы); высокая температура гючлю температура; измерить температуру температураны оьлчемек.
температурить _ несов. разг. температурасы артмакъ, иссилиги артмакъ.
темь _ ж. разг. см. тьма I.
темя _ с. башны тёбеси.
тенденциозность _ ж. тенденциялылыкъ, якъ тартагъанлыкъ, бир якълылыкъ.
тенденциозный _ прил. тенденциялы, якъ тартагъан; тенденциозный подход к делу ишге якъ тартып янашыв.
тенденция _ ж. 1. (основная идея) кюрчю пикру, къаст, тенденция; 2. (направление развития) оьсювню барышы, оьсювню ёлу; 3. (предвзятая мысль) юрегине тутгъан бир ой, бир якълы къарав, тенденция.
тендер _ м. ж.-д. тендер (сув, кёмюр ва ш. б. булангъы паровозгъа тиркелген вагон).
теневой _ прил. 1. гюлентгили; салкъынлыкъ…, салкъынлыкъ бар; идти по теневой стороне улицы орамны салкъынлыгъы булан юрюмек; 2. перен. (отрицательный) бузукъ, осал; теневая сторона дела ишни осал яны.
тенистый _ прил. салкъынлы, салкъынлыгъы кёп; къалын терекли; тенистый сад къалын терекли бав.
теннис _ м. теннис (гиччи топланы торну уьстюнден атып ойнайгъан бир жура оюн); настольный теннис столда ойналагъан теннис.
теннисный _ прил. теннис…; теннисная площадка теннис ойналагъан ер (площадка).
тенор _ м. тенор (инче, эр гиши тавуш; шолай тавушлу йырчы).
тент _ м. тент (гемелерде палубаны уьстюнде яда ягъада къурулагъан чатыр, шолай чатырны тюбендеги ер).
тень _ ж. 1. гёлентги; отбрасывать тень гёлентгиси тюшмек, салкъынлыкъ этмек; 2. салкъынлыкъ, ярыкъ тиймейген ер; сидеть в тени салкъынлыкъда олтурмакъ; оставаться в тени 1) салкъынлыкъда токътатмакъ; 2) перен. оьзюн гёрсетип юрюмей, саламат турмакъ; ◊ у меня нет и тени сомнения менде шекликни югъу да ёкъ; бросать тень на кого-л биревге шеклик этмек; бояться собственной тени оьзюню гёлентгисинден оьзю къоркъмакъ.
теология _ ж. теология (идеалист философия далиллер булан динни кюрчюлемеге къарайгъан ялгъан илму).
теорема _ ж. мат. теорема (исбат этилме герекли гьал).
теоретик _ м. теоретик, теориячы (теорияны билеген адам, алим).
теоретический _ прил. 1. (основанный на теории) теориягъа кюрчюленген, теориялыкъ; теоретический; теоретический вывод теориягъа кюрчюленген натижа; теоретическая механика теориялыкъ механика; 2. теориячы…, теориялыкъ (теорияны уьстюнде чалышмагъа гьаваслы); теоретический ум теориячы гьакъыл.
теория _ ж. теория; марксистско-ленинская теория марксизм–ленинизм теориясы; теория познания билмек теориясы.
теперешний _ прил. разг. гьалиги.
теперь _ нареч. гьали.
теплеть _ несов. исси болмакъ, исив тюшмек, исимек, йылы болмакъ.
теплиться _ несов. аз ялын булан янмакъ, ярыкъ бермек, зылцын ярыкъ бермек; теплится свеча чиракъ зылцын ярыкъ бере; ◊ в нём ещё теплится надежда ону гьали де умуту уьзюлмеген.
теплица _ ж. теплица (сувукъ эаманда оьсюмлюклер етишдирмек учун этилген исси ер).
тепличный _ прил. теплица…; теплицада етишдирилген; ◊ тепличное растение теплицада етишдирилген оьсюмлюк.
тепло I _ с. в разн. знач. исси, йылы, иссилик; на дворе десять градусов тепла къырда он градус иссилик бар; держать ноги в тепле аякъларын иссиликде сакъламакъ; единица тепла физ. иссиликни оьлчев бирлиги.
тепло II _ нареч. 1. /и безл. в знач. сказ, исси; он тепло одет ол исси гийинген; как здесь тепло! мунда не бек иссидир!; 2 перен. илиякълы кюйде, исси, йылы; его тепло встретили ону илиякълы къаршыладылар.
тепловоз _ м. ж.-д. тепловоз (ичден янагъан двигателни гючю булан поездлени тартагъан локомотив).
тепловой _ прил. физ. иссилик…; тепловой двигатель иссилик булан ишлейген мотор; тепловое излучение иссилик шавлаланыву.
теплоёмкость _ ж. физ. иссилик тутуму (бир затны бир градусгъа исси этмек учун тарыкълы болагъан чакъы иссилик).
теплокровные _ мн. йылы къанлылар, йылы къанлы гьайванлар.
теплопровод _ м. парны (яда къайнар сувну) береген быргъыланы системасы.
теплопроводность _ ж. физ. телоланы иссилик оьтгеривчюлюк хасияты, иссиликни гечирегенлик.
теплопроводный _ прил. иссилик оьтгерип болагъан, иссиликни гечиреген.
теплота _ ж. 1. иссилик, йылылыкъ; 2. перен. (сердечность) илиякълылыкъ, иссилик, йылылыкъ; говорить с теплотой о ком-л. биревню гьакъында йылы сёз айтмакъ.
теплотехника _ ж. теплотехника (ягъарлыкъдан ва пардан пайдаланмакъ масъалалар гьакъындагъы илму).
теплоход _ м. теплоход (ичден янагъан двигателни гючю булан юрюйген уллу геме).
теплушка _ ж. ичинде от якъма ярайгъан товарный вагон (адамлар минме де ярайгъан).
тёплый _ прил. 1. исси, йылы; тёплая вода исси сув; тёплая комната исси уьй; тёплые чулкиисси чораплар; 2. перен. (сердечный, приветливый) илиякълы, исси, йылы; тёплая встреча илиякълы къаршылав.
терапевт _ м. терапевт (ич аврувлагъа къарайгъан доктор).
терапевтический _ прил. терапия…; терапевтическое отделение больницы больницаны (азархананы) терапия бёлюгю.
терапия _ ж. терапия (1. аврувну дарман булан багъыв; 2. ич аврув-лар ва оланы багъыв гьакъында илму).
теребить _ несов. 1. что (дёргать) юлкъмакъ, окъаламакъ; тийип–тийип турмакъ; 2. что, с.-х. (выдёргивать) тамуру булан юлкъуп жыймакъ; 3. кого, перен. инжитмек, беззер этмек.
тереть _ несов. 1. что (натирать) сыйпамакъ, ишымакъ; тереть пол воском полгъа балавуз ишымакъ; 2. кого-что окъаламакъ, ишымакъ; тереть глаза гёзлерин окъаламакъ; тереть отмороженное место уьшюген ерин ишымакъ; 3. что (измельчать) къырмакъ, ишып увмакъ; тереть редьку на тёрке къыравучда турп къырмакъ; 4. что (причинять боль) ашамакъ, тийип авуртмакъ; сапог трёт ногу этик аягъымны ашай.
терзание _ с. азапланыв, къыйналыв.
терзать _ несов. кого-что 1. (раздирать) пара-пара этмек, параламакъ; бек окъаламакъ; 2. перен. (мучить) азапламакъ, къыйнамакъ; меня терзают сомнения мени шеклик азаплай.
терзаться _ несов. азапланмакъ, къыйналмакъ; терзаться угрызениями совести намус азабы булан азапланмакъ.
тёрка _ ж. къыравуч; натереть морковь на тёрке къыравучда къызыл чита къырмакъ.
термин _ м. термин (белгили бир тармакъда — илмуда, техникада, чебер саниятда къолланагъан мекенли бир маъна англатагъан сёз).
терминология _ ж. терминология (айры бир тармакъда къолланагъан терминлер).
термодинамика _ ж. термодинамика (физикада иссиликни ва ону башгъа жура энергиялагъа айланывун уьйренеген бёлюк).
термометр _ м. термометр (температураны оьлчейген прибор).
термос _ м. термос (ичине тёгюлген затны иссилигин яда салкъынлыгъын сакълайгъан савут).
термостат _ м. термостат (ичиндеги температураны бир даражада сакълайгъан аппарат).
тёрн _ м. 1. (кустарник) гоган уьлкю; 2. (плод) гоган (емиш).
тернистый _ прил. (трудный) авур, къыйын, инжив; тернистый путь авур ёл, къыйын ёл.
терновник _ м. гоган уьлкю.
терновый _ прил. гоган…; гоганны; терновый куст гоган уьлкю; терновые иглы гоганны тегенеклери.
терпеливо _ нареч. чыдамлыкъ булан, сабурлукъ булан; терпеливо ждать сабурлукъ булан гёзлемек.
терпеливость _ ж. чыдамлыкъ, сабурлукъ.
терпеливый _ прил. чыдамлы, сабурлу, сабур.
терпение _ с. чыдамлыкъ, сабурлукъ, сабурлукъ этив, чыдамлыкъ этив, чыдав; вывести из терпения кого-л. биревню сабурлугъун битдирмек; моё терпение лопнуло мени сабурлугъум къалмады.
терпеть _ несов. 1. что и без доп. (переносить) чыдамакъ, сабурлукъ этмек, гётермек, чыдамлыкъ этмек; терпеть боль авуртувгъа чыдамакъ; 2. что (испытывать что-л. неприятное) зарал гёрмек,гёрмек; къыйынлыкъгъа тющмек,тющмек; болмакъ; терпеть нужду тарчыкъдыкъгъа тющмек; терпеть убыток зарал гёрмек; терпеть поражение тюп болмакъ; 3. кого-что (мириться с кем-чем-л., выносить) гётермек, гётерип болмакъ; ёл бермек, чыдамакъ; он не терпит критики ол критиканы гётерип болмай; я его терпеть не могу мен ону гёрюп болмайман; ◊ дело не терпит отлагательства ишни артгъа салмагъа ярамай; время тёрпит алгъасама тюшмей, гьали де заман бар.
терпеться _ несов. безл. кому, разг. сабурлугъу етишмек, чыдап болмакъ; мне не терпится сказать айтмай турмагъа сабурлугъум етишмей.
терпимость _ ж. чыдамлылыкъ, сабурлулукъ.
терпимый _ прил. 1. (допустимый) чыдамагъа герекли, чыдама ярай-гъан; терпимое положение чыдамагъа ярайгъан гьал; 2. (способный терпеть) гелишип болагъан, гётерип болагъан, чыдамлы (башгъасыны пикрусуна, хасиятына ва ш. б.); терпимое отношение к чему-л. бир затгъа чыдамлылыкъ булан къарав.
терпкий _ прил. аччы, туршу, тишлерин къаматагъан; терпкая слива аччы кокан.
терраса _ ж. терраса, хаси; балкон; застеклённая терраса шиша тутулгъан балкон.
территориальный _ прил. территория…, ер…; территориялыкъ; территориальные конфликты территория учун пачалыкъланы арасында давлашыв; территориальные воды денгизни бир пачалыкъны ихтиярындагъы пайы; территориальная армия территориялыкъ асгер (оьзю турагъан ердеги халкъдан жыйылгъан асгер).
территория _ ж. территория (белгили дазулары булангъы бир ер).
террор _ м. террор (политика якъдан душманлагъа къаршы гюч этив ва оьлтюрюв ёлда ябушув).
терроризировать _ сов. и несов. кого-что 1. гюч этивню (зулму этивню, оьлтюрювню) къоркъунчу булан къоркъутуп гакъламакъ; 2. разг. (запугать) къоркъутмакъ, къоркъув бермек, къоркъундурмакъ.
терроризм _ м. терроризм, террорчулукъ, террористлени гьаракаты.
терроризовать _ сов. и несов. см. терроризировать.
террорист _ м. террорчу, террорист.
террористический _ прил. террорист…; террорчулукъ; террористический акт террорчулукъ акт.
терять _ несов. 1. кого-что тас этмек, ёкъ этмек; терять деньги акъча тас этмек; 2. кого-что (лишаться, перестать обладать чем-л.) айрылмакъ; терять друзей ёлдашларындан айрылмакъ; терять всякую надежду бютюнлей умут уьзмек; терять терпение сабурлугъу битмек; терять зрение гёрмейген болмакъ; терять мужество эркеклигин тас этмек; 3. в чём и без доп. (убавляться) кемимек, азалмакъ; терять в весе авурлугъу кемимек, этден тюшмек; 4. что, перен. (тратить попусту) зая этмек, тарыкъсыз йибермек; тас этмек; терять время заманын тас этмек; 5. что, на чём (терпеть ущерб) зарал гёрмек, зиян этмек; я на этом много теряю мен шу ишде кёп зарал гёремен; ◊ терять из виду кого-л. биревню гёзден тас этмек, бирев гёрюнмейген болмакъ; терять сознание эсден таймакъ; терять голову шашмакъ; терять силу гючю таймакъ; терять почву под ногами бюдюремек, оьзю-оьзюне бегенмейген болмакъ.
теряться _ несов. 1. (пропадать) тас болмакъ, ёкъ болмакъ; у меня постоянно теряются вещи мени гьар заман затларым тас бола тура; теряться в толпе кёп халкъны ичине гирип тас болмакъ; 2. (становиться незаметным) гёрюнмейген болуп къалмакъ, ёкъ болуп къалмакъ; 3. перен. (лишаться самообладания) адап къалмакъ, шашмакъ, абдырамакъ; -ф> теряться в догадках ойлаша туруп къалмакъ, жавап табып болмай къалмакъ.
тёс _ м. собир. юкъкъа такъта, чабылгъан такъта.
тесак _ м. 1. (плотничий топор) чапкъы, чапкъы балта; 2. ист. къысгъа къылыч.
тесать _ несов. что ёнмакъ, чапмакъ, чабып, ёнуп тегишлемек (агъачны); ◊ ему хоть кол на голове теши разг. огъар не гереклер этсенг де пайда ёкъ.
тесёмка _ ж. сызакъ бав (байламакъ учун).
теснина _ ж. эки тавну арасындагъы тар къысыкъ, тар аралыкъ; горные теснины тав къысыкълар.
теснить _ несов. 1. кого-что къысмакъ, тыгъысдырмакъ, тыгъысылтмакъ, къувуп артгъа тюшюрмек, артгъа салмакъ; теснить друг друга бири-бирин тыгъысдырмакъ; теснить противника душманны къувуп артгъа тюшюрмек; 2. перен. (притеснять) къыйынлыкъгъа салмакъ; 3. перен. (о недомогании) (юреги) къысмакъ, тунчукъмакъ; мне грудь теснит безл. мени кёкюрегим къыса.
тесниться _ несов. I. (быть в тесноте) къысылмакъ, сыгъылмакъ, тыгъысылмакъ; 2. разг. (проталкиваться) къысдырылып бармакъ, тыгъылышмакъ; тесниться к выходу къапу авузгъа тыгъылышмакъ; ◊ теснятся мысли ойлар тыгъылышып геле, ойлар ташып геле.
тесно _ 1. нареч. тыгъыс, тар; 2. безл. в знач. сказ, тыгъыс; в вагоне тесно вагонда тыгъыс; 3. безл. в знач. сказ, тар; в плечах тесно инбашлары тар.
теснота _ ж. тыгъыслыкъ, тарлыкъ; они жили в страшной тесноте олар бек тыгъыслыкъда яшай эдилер.
тесный _ прил. 1. тыгъыс, тар; тесная комната тар уьй; 2. (расположенный плотно) сыкъ, тыгъыс токътагъан, тыгъыс ерлешген.бир-бирине ювукъ; тесные ряды сыкъ сыдралар; 3. (узкий) тар; тесный пиджак тар пиджак; тесный ботинок тар ботинка; 4. перен. (интимный) ювукъ; тесная дружба ювукъ къурдашлыкъ.
тёсто _ с. хамур; ставить тёсто хамур салмакъ; месить тёсто хамур басмакъ; сдобное тёсто майлы хамур (сют ва май къошулгъан); ◊ все они из одного теста сделаны разг. олар бары да бир хамурдан ясалгъанлар.
тесть _ м. къайын ата (къатынны атасы).
тесьма _ ж. сызакъ бав (байламакъ учун).
тетерев _ м. къакъма тавукъ, къакъма.
тетива _ ж. 1. (туго натянутая верёвка) бир затны тартдырып байлагъан йип; 2. (у лука) жаяны йиби, баву.
тётка _ ж. эчив, эгечи (атаны яда ананы къызардашы).
тетрадь _ ж. тетрадь, тептер.
тётя _ ж. разг. см. тётка.
тефтели _ только мн. кул. кюпте, тефтели (тюйген этден этилген дёгерек гюргюмлер).
тех: _ къошма сёзлени «техника» деген маънаны береген биринчи бёлюгю, мас. техред техника редактору, техред.
техминимум _ м. техминимум (техника минимуму — бир касбу учун болмаса болмайгъан билимлени барысы да).
техник _ м. техник.
техника _ ж. 1. техника (инсанны загьматы артыкъ иш чыгъармакъ учун кёмек этеген чараланы барысы да); 2. собир. (машины, механические орудия) техника, машинлер барысы да; 3. (приёмы) кюйлер, къайда, ёл, техника; техника игры на скрипке скрипка согъувну къайдасы (техникасы).
техникум _ м. техникум (специалистлер гьазирлейген орта школа).
технический _ прил. в разн. знач. техника…; технический; технический прогресс страны уьлкени техника якъдан алгъа барыву прогресси; технические культуры техника оьсюмлюклери (промышленностда пайдаланылагъан оьсюм-люклер).
технолог _ м. технолог (технологияны билеген одам).
технологический _ прил. технология…
технология _ ж. технология (хам малланы ишлев чаралары ва ёллары гьакъындагъы илмуланы барысы да).
техред _ м. техника редактору, техред.
течение _ с. 1. (струя, поток) агъым; течение воды в реке оьзенде сувну агъымы; тёплые течения исси агъымлар; воздушное течение гьава агъымы; 2. перен. (направление) агъым, барыш, ёл; борьба литературных течений литература агъымларыны ябушуву; политическое течение политика ёлу; течение в искусстве чебер саниятда (искусствода) бир агъым (ёл); 3. (ход) барыш; течение дел ишлени барышы; течение событий гьалланы барышы; ◊ в течение долгого времени кёп заманны ичинде; в течение недели бир жуманы ичинде; в течение целого года сав йылны узагъында; с течением времени заманлар гетмек булан.
течь I _ несов. 1. акъмакъ, агъызмакъ, тёгюлмек; река течёт на восток оьзен гюнтувушгъа багъып агъа; кровь течёт из носа бурнундан къан геле; 2. (протекать) таммакъ, акъмакъ; крыша течёт къалкъы тама; бочка течёт бочка агъа; 3. перен. бармакъ, озмакъ, гетмек, оьтмек; время течёт быстро заман чалт бара.
течь II _ ж. сув гирив; тешик (дыра); в лодке открылась течь къайыкъда тешик ачылды; корабль дал течь гемеге сув гирме башлады.
тешить _ несов. кого-что йыбатмакъ, гёнгюн ачмакъ, юрегин ачмакъ, шат этмек, рагьат этмек; ◊ тешить чёй-л. взор биревню гёзюн къувандыр макъ.
тешиться _ несов. 1. кем-чем (забавляться) йыбанмакъ, къуванмакъ, гёнгю ачылмакъ, шат болмакъ; 2. над кем-чем (издеваться) иришхат этмек, мысгъылламакъ, кюлемек (биревге).
тёща _ ж. къайын ана (къатынны анасы).
тигель _ м. тигель (ичинде металл иритмек учун къолланагъан, отгъа чыдамлы савут).
тигр _ м. къаплан, тигр.
тигрёнок _ м. къапланны баласы, тигрны баласы.
тигрица _ ж. тиши къаплан, тиши тигр.
тигровый _ прил. къаплан…, къапланны, тигрны; тигровая шкура къаплаи тери.
тик I _ м. мед. тик (санлары, этлери, тартылып авруйгъан нерва аврув).
тик II _ м. (ткань) тик (бир тюрлю, чубукълу къалынсув къумач).
тиканье _ с. разг. урув, къагъыв, чыкъыллав; тиканье часов сагьатны уруву.
тикать _ несов. разг. урмакъ, къакъмакъ, чыкъылламакъ (сагьат ва ш. б.).
тина _ ж. бакъа йибек; сёрюм.
тинистый _ прил. бакъа йибекли; сёрюмлю.
тип _ м. 1. тип (бир табун затланы бир тюрлю хасиятларын оьзюнде болдурагъан форма, уьлгю, оьрнек); тип самолёта самолётню бир типи; одного и того же типа бир типли, типи бир; 2. зоол. тип (гьайванланы систематикасында оьр бёлюк); 3. лит. келпет, тип, образ (бир табун адамланы бары да характерли хасиятлары оьзюнде болгъан уьлгю, оьрнек); 4. разг. тип (оьзюню айры хасиятлары булан белгили адам); странный тип тюрлю тип, тюрлю адам.
типический _ прил. 1. уьлгюлю, типлик; типический образ уьлгюлю келпет; 2.см. типичный.
типичность _ ж. уьлгюлюлюк, типлилик.
типичный _ прил. уьлгюлю, типли; типичный случай типли иш.
типовой _ прил. 1. (являющийся образцом) уьлгюлю; типовой проект уьлгюлю проект; 2. (стандартный) бир къалипден чыкъгъан, бир уьлгю булан этилген.
типография _ ж. типография, басмахана.
типографский _ прил. типография…; типографский станок типография станок.
типун _ м. вет. типун (къушларда тилини учуна зат чыгъып болагъан бир жура аврув); ◊ типун тебе на язык! разг. тилинг тирмен сибирсин!
тир _ м. тир (белгиге атышагъан уьй, ер).
тираж _ м. тираж (1. заёмну яда лотереяны утушларын ойнав; 2. басылып чыкъгъан затны - китапны,газетни ва ш. б. санаву); ◊ выйти в тираж къолланывдан таймакъ, эсгиленмек, ташланмакъ.
тиран _ м. зулмучу, къазаплы, рагьмусуз гьаким, оьзтёрече гьаким, тиран.
тиранить _ несов. кого жазаламакъ, азапламакъ, зулму этмек, къыйнамакъ.
тиранический _ прил. зулмулу, рагьмусуз, къазаплы.
тирания _ ж. зулму, зулмугъа таянгъан къурум.
тиранство _ с. зулмучулукъ, рагьмусузлукъ.
тире _ с. нескл. тире.
тис _ м. бот. телинарат, гьарамчум (ине япыракълы даим яшыл терек).
тискать _ несов. 1. кого-что, разг. къысмакъ, къысып турмакъ; тискать в объятиях къучакълап къысмакъ; 2. см. тиснуть.
тиски _ только мн. 1. тех. (инструмент) къысмайлар, къысгъачлар; 2. перен. (притеснение, гнёт) зулму; быть в тисках зулмуну тюбюнде болмакъ.
тиснение _ с. 1. (действие) зарбу урув, накъыш басыв, оюв этив; тиснение по коже гёнге зарбу урув, накъыш басыв; 2. (узор) (басылгъан) накъыш, оюв, зарбу; красивое тиснение арив зарбу.
тиснуть _ сов. что, полигр. печать прессге салып, басып чыгъармакъ, басмакъ.
титан _ м. 1. миф. титан (эсги грек мифологиясында башгъа аллагьлар булан ябушагъан бек зор аллагь); 2. терен гьакъыллы, бек уллу алим, бек гьюнерли адам; 3. хим. титан (бек къатты акъ тюслю енгил металл); 4. (кипятильник) титан (сув къайнатагъан уллу бак).
титул _ м. титул (1. буржуазный уьлкелерде даражаны аты; 2. полигр. китапны аты язылгъан баш бети).
титулованный _ прил. ат берилген, титуллу, титул берилген.
титуловать _ сов. и несов. кого титулун, даражасын эсгерип атын айтмакъ.
титульный _ прил. полигр. титул…; титульный лист титул япыракъ.
тиф _ м. тиф, къагъ аврув.
тифозный _ прил. тиф аврувлу, тифден авруйгъан, къагъ аврувдан авруйгъан; тифозный больной тифден авруйгъан адам, къагъ аврувдан авруйгъан.
тихий _ прил. 1. (не громкий) аста; тихим голосом аста тавуш булан; 2. (смирный) юваш; тихий человек юваш адам; тихий нрав юваш гьал; 3. (спокойный, безмолвный) йымышакъ, шып, чыв, рагьат; тихая погода йымышакъ гьава; тихий вечер рагьат ахшам; 4. (не быстрый) аста; тихий ход аста юрюш; тихим шагом аста абат алып; ◊ тихой сапой асталыкъ булан, билдирмей, тюпден таба.
тихо _ нареч. 1. (не громко) аста; 2. (смирно) юваш; 3. (безмолвно) шып, чыв; 4. (медленно) аста, астаракъ; 5. безл. в знач. сказ, тынышлыкъ, шыплыкъ, парахатлыкъ; в комнате стало тихо уьйде шыплыкъ тувду; сегодня тихо бюгюн тынышлыкъ.
тихомолком _ нареч. разг. биревге де билдирмей, бир зат да айтмай, яшыртгъынлыкъ булан.
тихоня _ м., ж. разг. юваш адам, гьалим адам.
тише _ 1. сравнит, ст. к тихий, тихо; 2. с повел, накл. астагъыз, аста болугъуз; тише, не мешайте слушать! астагъыз, тынгламагъа пуршав этмегиз!
тишина _ ж. шыплыкъ, тынышлыкъ, чувлукъ; мёртвая тишина бютюнлей шыплыкъ, толу чувлукъ; соблюдать тишину чув болуп турмакъ, шып болуп турмакъ; нарушить тишину шыплыкъны бузмакъ.
тишь _ ж. см. тишина; в тиши чет ерде; яшыртгъынлап; тишь да гладь рагьатлыкъ ва парахатлыкъ.
ткань _ ж. 1. биол. ткань (къаркъараны бир тюрлю хасиятдагъы клеткаларыны группасы); 2. (материя) къумач; шёлковая ткань йибек къумач; 3. перен. (основа, содержание) бир затны маънасы, кюрчюсю.
тканьё _ с. 1. (действие) согъув (къумач ва ш. б.); 2. (тканые изделия) согъулуп этилген затлар.
ткать _ несов. что сокъмакъ, согъуп этмек (къумач ва ш. б.).
ткацкий _ прил. согъув…; ткацкий станок согъув станогу.
ткач _ м. къумач согъувчу.
ткачество _ с. къумач согъувчулукъ.
ткачиха _ ж. къумач согъагъан къатын.
ткнуть _ сов. однокр. разг.см. тыкать 1.
тление _ с. 1. (гниение) чирив, чирип бузулув, дёнюв; 2. (горение без пламени) пысгъып яныв, пысгъыв, гююв.
тлетворный _ прил. 1. уст. (вредный, пагубный) чиритеген, бузагъан, дёндюреген; 2. перен. зараллы, зиянлы, бузагъан; тлетворное влияние на ребёнка яшгъа зараллы таъсир.
тлеть _ несов. 1. (гнить) чиримек, чирип бузулмакъ, дёнмек; 2. (слабо гореть) пысгъып янмакъ, пысгъымакъ, гюймек; 3. перен. тайып битмей турмакъ, болуп турмакъ, сакъланып болмакъ; в душе тлела слабая надежда аз умут юрекден тайып битмей эди.
тля _ ж. зоол. сыяла, оьсюмлюк бити.
то I _ союз 1. (тогда) шо, о заманда; если ты уедешь, то некому будет вести работу эгер сен гетсенг, шо заманда ишни юрютме адам болмажакъ; 2. разд. бир-бирде, не, не де; она то плачет, то смеётся о бир йылай, бир кюлей; то так, то иначе бир булай, бир башгъалай.
то II _ с. см. тот.
-то _ частица 1. усил. да (де), чы; тебя-то мне и нужно магъа да сен тарыкълы эдинг; ничего-то он не понимает бир зат да чы ол англамай; 2. неопр. …эсе бирев, …буса да бирев, -дыр (-дир) бирев; …эсе бир зат, …буса да бир зат, дыр (дир) бир зат; кто-то ким эсе бирев, кимдир бирев, бирев; что-то не эсе бир зат, бир зат; куда-то къайдадыр бир ерге, къайда эсе бир ерге.
тобой, тобою _ твор. п. к ты.
товар _ м. мал (ишленип чыгъарылгъан мал); товары широкого потребления кёп къолланагъан маллар; продать товар малны сатмакъ; производство товаров маллар ишлеп чыгъарыв; ◊ показать товар лицом бир затны яхшы ягъын гёрсетмек, онглу ягъын гёрсетмек.
товарищ _ м. ёлдаш.
товарищеский _ прил. ёлдашлыкъ; товарищеские отношения ёлдашлыкъ аралыкъ; товарищеский суд ёлдашлыкъ суду.
товарищество _ с. 1 ёлдашлыкъ, ювукълукъ, достлукъ; чувство товарищества ёлдашлыкъ гьисси; 2. (объединение) ортакъчылыкъ, бирлик, товарищество (тенг ихтиярлы ортакъчылардан къурулгъан къурум).
товарный _ прил. мал…, товар…; товарный; товарный склад мал склад; товарный вагон юк вагон, мал ташыйгъан вагон, товарный вагон; товарное хозяйство базар мал чыгъарагъан хозяйство.
товарообмен _ м. эк. мал алышдырыв, мал берип мал алыв.
товарооборот _ м. эк. мал алыш-дырыв, мал айландырыв, мал оборот.
товаро-пассажирский _ прил. мал ва адамлар ташыйгъан.
тогда _ нареч. и союз шо заманда, шо заман, шо вакътиде, шочакъда; шолай болгъанда; тогда мне было лет пятнадцать шо заманда магъа он беш йыл бола эди; тогда он должен уйти шолай болгъанда ол гетмеге герек; он ушёл, тогда я сел читать ол гетди, шо заман мен охумагъа олтурдум.
тогдашний _ прил. разг. о замангъы, шо замангъы, шо чакъдагъы.
то есть _ союз 1. (а именно) демек; я там был вчера, то есть в субботу мен он да тюнегюн болдум, демек сонгугюн; 2. (вернее, говоря точнее) тюзю, тюзюн айтгъанда, гертиси, гертисин айтгъанда; я упал, то есть не упал, а поскользнулся мен йыгъылдым, гертиси йыгъылмадым, къазаякъландым.
тождественность _ ж. бир йимиклик, бир-бирине лап ошашлыкъ.
тождественный _ прил. бир йимик, бир-бирине лап ошайгъан; тождественные явления бир йимик гьаллар, бир йимик явлениялар.
тождество _ с. 1. (полное сходство) бир йимиклик, бир-бирине лап ошашлыкъ; 2. мат. тенглик.
тоже _ союз да (де); я тоже читал эту книгу шу китапны мен де охугъанман; он тоже приехал со мной мени булан ол да гелди.
тожественность _ ж. см тождественность.
тожественный _ прил. см. тождественный.
тожество _ с. см. тождество.
ток I _ м. ток; электрический ток электрик ток; включить ток ток йибермек; выключить ток токну гесмек.
ток II _ охот, къушлар чылышагъан ер (бир тайпа къушланы зркеклери айрыча къычырыкъ булан тишилерин жыягъан ер).
ток III _ м. с.-х. индыр.
токарный _ прил. токарь…; токарный; токарный станок токарьстаногу.
токарь _ м. токарь; токарь по дереву агъач ишлени токары (механизм булан чарлап ишлейген адам).
толк _ м. разг. 1. (смысл) маъна; не добиться толку пайда чыгъарып болмамакъ; сбиться с толку янгылмакъ, адашмакъ; сбить с толку адашдырмакъ, янгылтмакъ; 2. (польза) пайда; говорит без толку маънасыз сёйлей; какой толк во всём этом? буланы барындан да не пайда бар?; из него толку не будет ондан пайда чыкъмас; 3. мн. толки (слухи) хабарлар, сёзлер; идут толки, что……хабарлар бар; ◊ знать (понимать) толк в чём-л. бир затны яхшы билмек, бир затгъа яхшы тюшюнмек; взять в толк тюшюнмек, англамакъ.
толкать _ несов. 1. см. толкнуть 1, 2, 3; 2. спорт, атмакъ; толкать ядро ядро атмакъ.
толкаться _ несов. 1. (толкать) тебермек; не толкайтесь! тебермегиз!; 2. (друг друга) тюртюшмек, теберишмек; 3. разг. (слоняться) бош юрюмек, бош къыдырмакъ.
толкнуть _ сов. 1. кого-что тебермек, теберип йибермек, тюртмек; толкнуть кого-л. локтем биревге тирсеги булан тюртмек; 2. что, перен. разг. (продвинуть вперёд) алгъа тебермек, алгъа юрютмек; толкнуть дело ишни алгъа тебермек; 3. кого-что на что, перен. (побудить) этдирмек, тебермек, салмакъ, гиришдирмек; толкнуть на преступление яманлыкъгъа тебермек; 4. см. толкать 2.
толкование _ с. I. (истолкование) баян этив, англатыв; толкование закона законну баян этив; 2. (объяснительный текст) баянлыкъ, англатыв; толкование даётся в скобках баянлыкъ скобкаларда бериле.
толковать _ несов. 1. что баянлыкъ бермек, англатыв бермек, англатмакъ, тюшюндюрмек, маънасын ачыкъ этмек; толковать законы законланы англатмакъ; 2. кому (объяснять) баянлыкъ бермек, англатыв бермек, англатмакъ; сколько ему ни толкуй, он ничего не понимает нечакъы англата турсанг да, ол гьеч затны англамай; 3. с кем, о ком-чём (разговаривать) сёйлешмек, хабарлашмакъ, генгеш этмек.
толковый _ прил. 1. (разумный, дельный) англавлу; толковый человек англавлу адам; 2. разг. (ясный, понятный) англашылагъан, ачыкъ; толковый рассказ англашылагъан хабар; 3. (содержащий объяснение) баянлыкъ береген, ачыкъ этеген, англатагъан; толковый словарь баянлыкъ береген сёзлюк.
толком _ нареч. разг. англатып, ачыкъ этип; расскажи толком, что случилось англатып айт, не болгъан.
толкотня _ ж. разг. тыгъыслыкъ, тыгъыслыкъдан бирев-биревге урунув; на улице толкотня орамда бирев-биревге уруна (адамлардан толгъан).
толокно _ с. къувут (кёбюсю гьалда ныханы тююп этген ун).
толочь _ несов. что тюймек, тююп увакъ этмек, уватмакъ; толочь сахар шекер тюймек;◊ толочь воду в ступе погов. элек булан сув ташымакъ.
толпа _ ж. бир табун халкъ, гюп халкъ, жыйылгъан кёп халкъ; толпа ребятишек бир табун яшлар.
толпиться _ несов. гюп болуп жыйылмакъ, топланмакъ (адамлар).
толстеть _ несов. базыкъ болмакъ, базыкълашмакъ; мазаллы болмакъ; къалынлашмакъ.
толстокожий _ прил. 1. (с толстой кожей) къалын къабукълу, къабугъу къалын; толстокожий лимон къалын къабукълу лимон; 2. (из толстой кожи) къалын гёнден этилген; толстокожий ремень къалын гёнден этилген белбав; 3. перен. разг. (грубый, неотзывчивый) гьонкъа, зек, дорана.
толстый _ прил. 1. базыкъ; мазаллы; толстый человек базыкъ адам, мазаллы адам; 2. къалын; толстая стена къалын чыр; толстая книга къалын китап.
толстяк _ м. разг. базыкъ гиши, мазаллы адам.
толчок _ м. 1. (удар) тюртюв; толчок в спину аркъасына тюртюв; 2. (сотрясение) хапарсыздан хозгъалыв, силкинив, тербенив; подземные толчки ер тербенивлер; 3. перен. (побуждение) хозгъав; этдирив. себеп болув, гиришдирив; толчок к работе ишге гиришдирив.
толщина _ ж. 1. (полнота).базыкълыкъ; 2. къалынлыкъ; толщиною в два пальца эки бармакъны къалынлыгъында.
только 1. _ нареч. янгыз; тек; я встречал его только два раза мен огъар янгъыз эки керен ёлукъдум; только теперь янгыз гьали; как только -окъ, …булан; это только начало бу тек башы; 2. союз присоед. -докъ, -окъ, булан; как только приедешь, сообщи нам етишгендокъ, сен бизге билдир; 3. союз противит. (но, однако, при условии) тек, амма; если только возможно тек эгер ярай буса; я согласен ехать, только не сейчас мен бармагъа разимен, тек гьали тюгюл; 4. частица (выражает желание) болса эди, герек эди, -гъай (-гей) эди; только бы попасть на эту лекцию! шо лекциягъа етишип болгъай (болса) эдим!; 5. частица усил. тек; зачем только ты это сделал! тек неге сен шо затны этдинг!, неге сен шо затны этип къойдунг!; ◊ только-только гьаран-гьаран, аз-аз; гьали буссагьат, гьали янгы; только и всего? бары да шуму?
том _ м. том, жылт (бир китапны айрыча жылтлангъан бёлюгю).
томат _ м. 1. бот. томат, помидор; 2. (пюре) томат (къайнатып алынгъан помидор суву).
томатный _ прил. томат…, помидор…; томатный сок помидор суву.
томительный _ прил. инживлю, инжитеген, къавшалтагъан, арытагъан, ялкъывлу.
томить _ несов. 1. кого-что (мучить) инжитмек, къыйнамакъ, азапламакъ; 2. что, кул. демлемек, демлеп биширмек.
томиться _ несов. алжамакъ, ажырамакъ, арымакъ, ёрулмакъ, бошамакъ, йымышамакъ; томиться жаждой сувсаплыкъдан алжамакъ, сувсаплыкъдан бошамакъ.
томление _ с. 1. (по гл. томить 1) инжитив, къыйнав, азаплав; 2. (по гл. томиться) алжав, ёрулув, бошав, йымышав.
томный _ прил. алжагъан, ажырагъан, бошагъан, йымышагъан; хумар; томный взгляд хумар (гёзлер булан) къарав.
тон _ м. 1. тавуш, сес, тон; высокий тон назик тавуш, бийик тон; низкий тон базыкъ тавуш, алаша тон; глухие тона тунукъ тавушлар; 2. перен. (оттенок цвета) ренк, тюс (тюсню ачыкълыкъ даражасы); светлые тона ачыкъ тюслер; основной тон аслу ренк; 3. перен. (оттенок речи) тон, тавуш, кюй; говорить в высокомерном тоне оьктем кюйде сёйлемек; письмо написано в резком тоне кагъыз къатты тон булан язылгъан; 4. перен. уст. (характер поведения) кюй, адам оьзюн тутагъан кюй; признак дурного тона оьзюн яман тутагъанлыкъны аламаты; -О- задавать тон башчылыкъ этмек, бир ишни барышына таъсир этмек.
тонкий _ прил. I. (не толстый) назик, инче, юкъкъа; тонкая тетрадь юкъкъа тетрадь; тонкая нить назик йип; тонкая талия инче бел; тонкие кишки анат.. назик ичеклер; 2. (высокий — о звуках) назик; тонкий голос назик тавуш; 3. (изысканный, изящный) 'арив, назик, инче; тонкий запах арив ийис; тонкие черты лица арив бет келпети; 4. (деликатный) илиякълы; назик; уста; тонкий вопрос назик масъала; тонкая лесть уста яревкелик; 5. (искусный) чебер, назик, уста; тонкая работа чебер иш; 6. (проницательный, острый) бек; оьтгюр, итти; назик; яхшы; тонкий слух бек эшитив; тонкий ум итти гьакъыл.
тонко _ нареч. 1. назик; юкъкъа этип, юкъкъа; тонко нарезанные ломтики хлеба экмекни юкъкъа гесилген гесеклери; 2. яхшы; бек; назик; тонко в чём-л. разбираться бир затны яхшы англа макъ, бир затдан яхшы башы чыкъмакъ.
тонкокожий _ прил. юкъкъа къабукълу, къабугъу юкъкъа.
тонкорунный _ прил. йымышакъ юнлю, назик юнлю.
тонкость _ ж. 1. назиклик, инчелик, юкъкъалыкъ; 2. (изысканность, изящество) аривлюк, назиклик, инчелик; 3. (искусность) чеберлик, назиклик, усталыкъ; 4. (проницательность) оьтгюрлюк, иттилик, назиклик (гьакъыл); 5. чаще мн. тонкости (подробности) назикликлер; знать дело до тонкостей ишни лап назикликлерине . ерли билмек.
тонкошёрстный, тонкошёрстый _ прил. 1. (с тонкой шерстью) йымышакъ юнлю, назик юнлю; 2. (из тонкой шерсти) йымышакъ юнден этилген, назик юнден этилген.
тонна _ ж. тонна (авурлукъ оьл-чев — минг килограмм).
тоннаж _ м. тоннаж (1. мор. пароходланы юк гётерив гючю; 2. тех. автомобилге яда вагонгъа сыягъан авурлукъну тонна гьисабы).
тоннель _ м. см. туннель.
тонуть _ несов. 1. батмакъ; дерево в воде не тонет агъач сувда батмай; 2. перен. (погружаться во что-л.,увязать в чём-л.) гёмюлмек; тонуть в снегу къаргъа гёмюлмек, къар басмакъ; тонуть в подушках ястыкълагъа гёмюлюп къал-макъ; 3. перен. (становиться незаметным) гёрюнмейген болуп къалмакъ, батылмакъ, къуршалмакъ; дома тонут в зелени уьйлер яшыллыкъ (тереклер) булан къуршалгъан.
топаз _ м. топаз (бир жура асыл таш).
топать _ несов. аягъын ерге урмакъ, аягъын ерге къакъмакъ, ерге тепмек.
топить I _ несов. что 1. (разводить огонь) от якъмакъ, ягъып исси этмек; топить печь печь якъмакъ; 2. (отапливать) исси этмек, печь якъмакъ; квартиру стали топить квартирде печь якъма башлагъанлар.
топить II _ несов. что (плавить) иритмек; топить воск балавузну иритмек; ◊ топить молоко сют биширмек (печни ичине салып).
топить III _ несов. кого-что (заставлять тонуть) сувда батдырмакъ, батдырып ёкъ этмек, батдырып гьалек этмек.
топиться I _ несов. (о печи) ягъылмакъ, янмакъ.
топиться II _ несов. (плавиться) иримек.
топиться III _ несов. (о человеке) батылып оьлмек.
топка _ ж. 1. (по гл. топить I 1) ягъыв; началась топка печей печлени ягъыв башлангъан; 2. печни ичи, от баш; подбросить в топку угля печге кёмюр ташламакъ.
топкий _ прил. батмакълы, батыв….
топлёный _ прил.иритилген, къайнатылгъан; топлёное масло сари май, иритилген май; топлёное молоко бишген сют (печни, кёрюкню ичинде).
топливо _ с. ягъарлыкъ; жидкое топливо синген ягъарлыкъ.
топнуть _ сов. однокр. аягъын ерге урмакъ, аягъын ерге къакъмакъ, ерге тепмек (бир керен).
топограф _ м. топограф (топографияны билеген адам).
топографический _ прил. топография…; топографическая карта топография картасы.
топография _ ж. топография (I. план чыгъармакъ яда картагъа алмакъ учун ерни уьст формаларын уьйренив; 2. бир ерни аиры пунктларыны уьстю ва турагъан кюю).
тополь _ м. акътал; пирамидальный тополь къарагъай тал, субайтал.
топор _ м. балта.
топорище _ с. балта сап.
топорный _ прил. уллу балтадан чыкъгъан, къолайсыз; топорная работа уллу балтадан чыкъгъан иш.
топорщиться _ несов. разг. 1. (о шерсти, усах и т. п.) гёбюп турмакъ, къатып турмакъ; 2. (о животных) гёбюп токътамакъ, тюклерин тургъузуп токътамакъ.
топот _ м. аякъ тавуш, тапар-тапар тавуш; конский топот атны аякъ тавушу.
топтать _ несов. кого-что таптамакъ.
топтаться _ несов. таптап турмакъ; маънасыз айланып турмакъ; топтаться на месте алгъа бармай бир ерде айланып турмакъ.
топчан _ м. топчан, такъта карават.
топь _ ж. батмакълыкъ, батмакъ ер.
торба _ ж. торба, дорба, гиччи дорба.
торг 1. _ (по гл. торговать) сатыв–алыв; 2. (по гл. торговаться) багьасын сёйлеп турув; 3. уст. (базар) базар, сатыв-алыв юрюлеген ер; 4. мн. торги (аукцион) торг (тёрк); торггъа салыв; продать с торгов торггъа салып сатмакъ.
торгаш _ м. презр. увакъ алыш-беришчи.
торгашеский _ прил. презр. увакъ алыш-беришчилик.
торговать _ несов. кем-чем, с кем, без доп. сатыв этмек, сатыв-алыв юрютмек.
торговаться _ несов. с кем багьасын сёйлеп турмакъ.
торговец _ м. савдюгерчи, алыш-беришчи, сатыв-алывчу (оьзбашына, сатыв-алыв этип юрюйген гиши).
торговля _ ж. сатыв-алыв, алыш-бериш, савдюгер.
торгово-промышленный _ прил. савдюгер промышленность…
торговый _ прил. сатыв-алыв…, алыш-бериш…, савдюгер…; торговый договор сатыв-алыв учун дыгъар; торговый центр сатыв-алыв центры.
торгпред _ м. (торговый представитель) сатыв-алыв ишлер вакили, сатыв-алыв ишлер элчиси.
торгпредство _ с. (торговое представительство) сатыв-алыв ишлер элчилиги, вакиллиги.
торжественность _ ж. къуванчлылыкъ, шатлылыкъ, торжественныйлик.
торжественный _ прил. 1. къуванчлы, байрамлы, шатлыкъ, торжественный; торжественный вечер шатлыкъ вечери; 2. (значительный, важный) маъналы, салмакълы; токъташгъан, мекенли; говорить торжественным тоном маъналы тавуш булан сёйлемек; 3. (нерушимый) бузулмажакъ; торжественная клятва бузулмажакъ ант.
торжество _ с. 1. (празднование) къуванч, байрам, шатлыкъ; Октябрьские торжества Октябрь шатлыкълары; 2. (победа) уьстюнлюк; торжество социализма социализмни уьстюнлюгю; 3. (радость, успехи) къуванч, сююнч, шатлыкъ.
торжествовать _ несов. 1. что (праздновать) байрам этмек, шатлыкъ этмек; торжествовать победу над врагом душмандан уьстюн болувну байрамын этмек; 2. над кем-чем (быть победителем) уьст болмакъ, уьстюн гелмек.
торжествующий _ прил.уьстюн гелеген, уьст болагъан, уьстюнлю.
тормашки _ мн.: вверх тормашками разг. баштигинден, баштёбенине, гьонкъазагъына.
торможение _ с. 1. чаналатыв, тормозлав, тормоз этив; 2. перен. четим этив, пуршавлукъ этив, къаршылыкъ этив; гечикдирив, артгъа салыв; 3. перен. психол. тутулув, тирелив.
тормоз _ м. 1. тормоз, чаналатагъан къурал; 2. перен. пуршавлукъ; устранить все тормозы в работе ишге пуршавлукъланы барын да ёкъ этмек.
тормозить _ несов. что 1. чаналатмакъ, тормозламакъ, тормоз этмек; тормозить повозку арбаны чаналатмакъ; 2. перен, четим этмек, пуршав этмек; гечикдирмек, артгъа салмакъ; тормозить дело ишге четим этмек; 3. перен. психол. тутулмакъ, тирелмек.
тормозной _ прил. чаналатагъан, тормозлайгъан, тормоз этеген.
тормошить _ несов. кого-что, разг. 1. (теребить) окъаламакъ, элеке-селеке этмек; тартып-тартып, тийип-тийип турмакъ; 2. чем, перен. (докучать) инжитмек.беззер этмек.
торопить _ несов. 1. кого алгъасатмакъ; 2. что (ускорять) чалтлашдырмакъ, къыстамакъ; торопить события ишлени чалтлашдырмакъ.
торопиться _ несов. алгъасамакъ; торопиться на работу ишге алгъасамакъ.
торопливость _ ж. алгъасавлукъ.
торопливый _ прил. алгъасав…; алгъасавлу.
торос _ м. торос, буз тебе (полярный денгизлерде бузлар бир-бирин къысмакъдан болагъан буз тёбеклер).
торпеда _ ж. торпеда (1. сув тюпде юзюп барагъан мина; 2. бир жура авиабомба).
торпедировать _ сов. и несов. что, воен. торпеда йибермек; торпедировать пароход пароходгъа торпеда йибермек.-
торпедный _ прил. торпеда…; торпедалы; торпедный катер торпедалы катер.
торс _ м. адамны яда скульптура суратны чархы.
торт _ м. торт (бир жура татли пирожный).
торф _ м. торф (батмакъ отлар-дан болгъан бир жура ягъарлыкъ — къый).
торфоразработки _ только мн.торф чыгъарылагьан ер.
торфяной _ прил. торф…; торфлу; торфяное болото торфлу батмакъ.
торчать _ несов. 1. тонлаймакъ, томалмакъ, къадалмакъ, чыгъып турмакъ; бревно торчит из воды аркъалыкъны башы сувдан чыгъып тура; вихры торчат башыны тюклери къадалып тура; 2. перен. разг. (быть, находиться) эретуруп турмакъ, тирелип турмакъ; торчать на улице орамда эретуруп турмакъ.
тоска _ ж. къайгъы, пашманлыкъ, сагъынч, сагъыныв, сагъыш, ялкъыв; тоска по родине ватанын сагъыныв; разогнать тоску ялкъгъанын язмакъ; наводить тоску ялкъдырмакъ.
тоскливый _ прил. къайгъылы, пашман, гёнгюлсюз, сагъышлы; тоскливый взгляд пашман къарав.
тосковать _ несов. по ком-чём, по кому-чему сагъынмакъ, ялкъмакъ, ичи бушмакъ; тосковать по друзьям ёлдашларын сагъынмакъ.
тост _ м. тост (ички арада биревню гьюрметине сёз айтыв); провозгласить тост тост айтмакъ.
тот _ мест. I. ол, шо; тот дом шо уьй; спрошу у того, кто знает ким биле буса, шогъар сорарман; ни тот ни другой не ол, не башгъасы; не тот, так другой о болмаса, башгъасы; 2. (другой, не этот) бириси; на том берегу бириси ягъасында; по ту сторону бириси якъда; в тот раз баягъы гезик; 3. (такой, какой нужен) гереклиси, тарыкълысы, герекли, тарыкълы, тюшегени; я сел не в тот вагон мен минме тюшмейген вагонгъа мингенмен; он теперь не тот ол гьали алдынгъы адам тюгюл; 4. в знач. сущ. с. то о, ол, шо; то было вчера, а это сегодня о тюнегюн эди, бу буса бюгюн; то был мой товарищ ол мени ёлдашым эди; это всё не то булар бары да гереклиси тюгюл; ++ и без того шосуз да, онсуз да; не без того онсуз болмай ахыр; до того, что… шончакъы да…, шо къадар…; то да сё разг. ол-бу; ол да бу да; ни то ни сё разг. не акъда ёкъ, не гёкде; ни с того ни с сего бир зат да ёкъ ерден; тем временем шо арада; того и гляди разг. болуп йиберме ярай, хантав турма тюшмей, къаравуллама ярай; дело в том, что... иш онда…; и тому подобное (и т. п.) ва шолай башгъалары (ва ш. б.); тем не менее шолай бола туруп да; к тому же уьстевюне; то и дело айлангъан сайын; то ли дело олай тюгюл, башгъа иш, лап башгъа.
тотальный _ прил. (всеобщий, всеобъемлющий)толу, бар затны къуршайгъан; тотальная война гьар тюрлю чаралар булан юрютюлеген дав.
то-то _ частица разг. 1. (именно) лап шолай да дюр; иш шонда; вот то-то и есть! муна ишни аслусу да шонда!; 2. (вот как) не… дагъы, гёр нечик; то-то он удивится гёр нечик тамаша болажакъ ол; 3. (вот почему) шону учундур, шогъар гёредир; то-то вы боитесь его шогъар гёредир сиз ондан къоркъагъан; 4. (угроза) унутмагъайсыз, эсигизде сакълап къоюгъуз, билип къоюгъуз; ну то-то же! гьы, унутмагъайсыз сиз (къоркъутув).
тотчас _ нареч. шоссагьат, шондокъ.
точило I _ с. чар, билев; наточить косу на точиле чалыгъыны билев уруп итти этмек.
точило II _ с. (в виноделии) юзюм сыгъагъан къысгъач (къурал).
точильный _ прил. билев…; итти этеген, билейген, чарлайгъан; точильный камень билев таш, чарлайгъан таш.
точильщик _ м. чарчы, чарлайгъан, билейген (гиши).
точить _ несов. 1. что чарламакъ, билемек, итти этмек, учун чыгъармакъ; точить нож бичакъны чарламакъ; 2. что (на токарном станке) токар станогунда чарлап этмек; 3. что (проедать, прогрызать) ашамакъ, таламакъ;червь точит дерево хурт агъачны ашай; 4. кого-что, перен. (мучить) къыйнамакъ; тырнамакъ, гемирмек; тоска точит сердце къайгъы юрекни гемире; -О- точить зубы на кого-л. биревге ачувлу болмакъ, биревге тишлерин къыжыратмакъ; точить лясы разг. лагъылламакъ, бош затланы сёйлеп турмакъ.
точка I _ ж. 1. точка, бюртюк; точка с запятой запятойлу точка; 2. (место, пункт) бир ер, пункт; огневая точка воен. атышыв юрютюлеген ер (пулемёт, топ ва ш. б.); торговая точка сатыв этеген ер, тюкен; 3. мат., физ. ер, точка; точка пересечения прямых тюз гьызлар бирин-бири къыркъагъан ер; 4. физ. (предел) даража, дазу; точка кипения къайнав даражасы; точка замерзания бузлав даражасы; ◊ точка зрения англайгъан кюю, масъалагъа къараву; ставить точку над «и» беп-белгили этмек, ап-ачыкъ этмек; на этом надо поставить точку шу ерде ишни битдирмеге герек; попасть в точку разг. тюппе-тюз, лап тюз, тийишлиси; дойти до точки разг. ахырына чыкъмакъ, ахырына етмек.
точка II _ ж. (ножей и т. п.) чарлав, билев, итти этив.
точно 1. _ нареч. (пунктуально) тюппе-тюз, тюз, лап; точно в три часа тюз сагьат уьчде; 2. нареч. (вполне, совершенно) лап,, еринде; точно такая же книга лап шолай китап; 3. частица утверд. разг. тюз; точно, это он сделал тюз, шону ол этди; так точно воен. лап шолай; 4. союз (как будто) йимик; -дай (-дей); кричит, точно сумасшедший авлия болгъан адамдай акъыра.
точность _ ж. 1. (полное соответствие чему-л.) тюзлюк, дуруслукъ; точность перевода гёчюрювню дуруслугъу; 2. (аккуратность, пунктуальность) мукъаятлыкъ, пергерлик, дескагьлыкъ; ◊ в точности разг. лап тюз, лап оьзю, лап оьзю йимик.
точный _ прил. 1. (истинный, верный) тюз, дуп-дурус, дурус; точное время дуп-дурус заман; точные весы тюз тартагъан мизанлар; 2. (аккуратный, пунктуальный) мукъаят, пергер, дескагь; точный человек мукъаят адам; ◊ точные науки математикагъа кюрчюленген илмулар.
точь-в-точь _ нареч. разг. тюппе-тюз, дуп-дурус, лап оьзю.
тошнить _ несов. безл. кого 1. ошгъуву гелмек, къусугъу гелмек; юреги булгъанмакъ; меня тошнит мени ошгъувум геле; 2. перен. разг. (об испытываемом омерзении) жиргендирмек, кюсдюрмек, жиргенмек.
тошнота _ ж. ошгъув, къусугъу гелив, юреги булгъаныв.
тошнотворный _ прил. 1. (вызывающий тошноту) ошгъувун гелтиреген, къусугъун гелтиреген; 2. перен. (внушающий отвращение) адамны жиргендиреген, кюсдюреген.
тощать _ несов. разг. арыкъ болмакъ, азмакъ, къатанкъы болмакъ. .
тощий _ прил. 1. (исхудавший) арыкъ, азгъан, къатанкъы; тощее лицо арыкъ бет; 2. перен. разг. (пустой) бош; на тощий желудок бош (ач) къурсакъгъа; 3. (скудный) арыкъ; тощая почва арыкъ топуракъ.
трава _ ж. от; сорная трава чёп от; ◊ трава травой разг. бирде татыву ёкъ.
травить I _ несов. 1. кого (отравлять) агъуламакъ, загьруламакъ, агъулап оьлтюрмек, къырмакъ; травить мышей чычкъанланы агъулап къырмакъ; 2. что (сделать потраву) таптап зая этмек, ашатмакъ; травить посевы чачывланы таптамакъ; 3. что гётермек, тайдырмакъ, ёкъ этмек (химический дарманланы къоллап); травить пятна дамгьаны тайдырмакъ; 4. (рисунок и т. п.) къопдурмакъ, ашалтып язмакъ; гюйдюрюп, ашалтып оймакъ, накъышламакъ, сурат этмек (кислота булан); 5. кого, охот, кюсдюрмек, итлер булан ав этип къувмакъ, тутмакъ; 6. кого, перен. (изводить преследованиями) биревню артындан тюшюп гьызарлап инжитмек, дилхор этмек.
травить II _ что, мор. бошатмакъ, бираз йибермек; травить канат аркъанны бошатмакъ.
травля _ ж. 1. охот, кюсдюрюв; 2. перен. (преследование) гьызарлав; артындан тюшюп гьызарлап инжитив, дилхор этив.
травма _ ж. бир саны заралланыв (ярадан, авуртуп ва ш. б.).
травополье _ с. с.-х. авлакълагъа от чачыв (топуракъны тюшюм беривюн яхшылашдырмакъ учун).
травопольный _ прил. с.-х. ем отлар чачыв…; травопольная система ем отлар чачыв системасы.
травосеяние _ с. с.-х. ем отлар чачыв, бичен чачыв.
травоядный _ прил. от ашайгъан; травоядные животные от ашайгъан гьайванлар.
травяной _ прил. от…; отлукъ, отлу, биченли, от битеген; травяной запах от ийис; травяное поле отлу авлакъ.
трагедия _ ж. трагедия (1. лит. геройну оьлюмю булан битеген драма произведение; 2. перен. бек онгсуз гьал).
трагизм _ м. трагизм (1. лит. драма произведенияда трагедиялы элемент; 2. перен. бек къыйынлылыкъ, бек къоркъунчлулукъ,уллу къайгьылылыкъ).
трагик _ м. трагик (1. трагедиялы рольну ойнайгъан актёр; 2. трагедия язагъан гиши).
трагический _ прил. 1. трагедия…, трагедиялы, трагедияда йимик; трагический; трагический стиль трагедия стили; 2. перен. (потрясающий, ужасный) бек къыйынлы, уллу къайгъылы, бек къоркъунчлу; трагический случай бек къыйынлы иш.
трагичность _ ж. бек къыйынлылыкъ, уллу къайгъылылыкъ, бек къоркъунчлулукъ; трагичность положения гьалны бек къыйынлылыгъы.
трагичный _ прил. см. трагический
традиционный _ прил. трацициялы, адат болуп гелген, адатлангъан, адатлы; традиционный праздник адатлангъан байрам.
традиция _ ж. традиция, адат; по традиции адатгъа гёре.
траектория _ ж. траектория (1. мат., физ. бир затны яда точканы гьаракат этеген ёлу; 2. воен. атылгъан гюллени барагъан къайтыкъ ёлу).
тракт _ м. тракт (уллу ел); ◊ желудочно-кишечный тракт къарыничек ёлу, аш ёлу (тамакъдан баш-лап ахырына ерли).
трактат _ м. трактат (1. бир масъаланы гьакъында язылгъан илму китап; 2. дип. халкъ ара договор).
трактир _ м. уст. трактир (аш-хана, осал ресторан).
трактовать _ несов. что англатыв бермек, оьз къаравун арагъа салмакъ, англатмакъ; об этом вопросе автор трактует в своём сочинении шо масъаланы гьакъындагъы оюн автор оьзюню китабында арагъа сала; трактовать вопрос по-своему масъалагъа оьзюню тюшюнювюне гёре англатыв бермек.
трактовка _ ж. англатыв, тюшюндюрюв.
трактор _ м. трактор.
тракторист _ м. тракторист, тракторчу.
трактористка _ ж. тракторист къыз (къатын), трактористка.
тракторный _ прил. трактор…; тракторная колонна трактор колонна; тракторная бригада трактор бригада.
тракторостроение _ с. трактор ишлев.
тракторостроительный _ прил. трактор ишлейген; тракторостроительный завод трактор ишлейген завод.
трал _ м. 1. йылым, трал, балыкъ тору (гемеден ташлап балыкъ тутагъан йылым, тор); 2. воен.-мор. трал (сувтюп миналаны тутмакъ учун тор); минный трал мина тралы; 3. мор. трал (денгизни тюбюн тергемек ва шондан гьайван-ланы ва оьсюмлюклени тутуп чыгъармакъ учун къурал).
тралер _ м. мор. тралер (трал булан балыкъ тутагъан геме).
тралить _ несов. 1. (ловить рыбу тралом) трал булан балыкъ тутмакъ; 2. что, воен.-мор. трал булан сувдан мина тутмакъ; 3. мор. тралламакъ (трал булан денгизни тюбюн тергемек).
тральщик _ м. мор. тральщик, траллы геме.
трамбовать _ несов. что тююп басылтмакъ, таптамакъ, тегишлемек (мас. топуракъны).
трамбовка _ ж. 1. (действие) тююв, басылтыв, таптав, таптап тегишлев; 2. (машина) таптайгъан, таптап тегишлейген машин.
трамвай _ м. трамвай; ехать на трамвае трамвайгъа минип бармакъ.
трамвайный _ прил. трамвай…, трамвайны; трамвайная линия трамвайны ёлу.
трамплин _ м. трамплин (арекге атылыв ярышында къаркъарасын бийикге чюймек учун этилген атылмакъ).
транжирить _ несов. что, разг. пуч этмек, пуч харжламакъ, исрап этмек.
транзит _ м. транзит (1. бир уьлкеден башгъа уьлкеге уьчюнчю уьлкеден таба мал яда адамлар ташыв; 2. бир ерден бир ерге малны тюшюрмей тувра элтив).
транзитный _ прил. транзит…, тувра барагъан; транзитный пассажир транзит пассажир; транзитные товары транзит маллар.
транс: _ къошма сёзлени тюпде эсгерилеген маъналаны береген биринчи бёлюгю: 1) бир ерден гечмекни англата, мас.: трансатлантический Атлантик океандан гечеген; 2) бир затны ари ягъында болмакъны англата, мас.: трансальпийский Альп тавланы ари ягъындагъы.
транскрибировать _ сов. и несов. что транскрипция этмек, транскрипция булан язмакъ.
транскрипция _ ж. лингв, транскрипция (1. сёзню авазларын айтылагъан кююне гёре языв; 2. айтылагъан кюйде язмакъ учун къолланагъан белгилени, гьарпланы барысы да).
транслировать _ сов. и несов. что трансляция этмек (тел яда радио булан авазланы узакъгъа бермек).
трансляция _ ж. трансляция (1. авазланы тел булан яда радио булан узакъ ерге берив; 2. шолай берилеген зат).
трансмиссия _ ж. тех. трансмиссия (гьаракатны двигателден ишлевчю машинге береген, къайышлы вал).
транспарант _ м. транспарант (1. язагъанда гьызсыз кагъызны тюбюне салынагъан къара гьызлы кагъыз япыракъ; 2. рамкагъа тартылгъан ари янындан ярыкъ гёрюнеген, суратлы къумач).
транспорт _ м. транспорт (1. юк ва ёлавчулар ташыв; 2. юк ва ёлавчулар ташымакъ чаралары; 3. бир вакътиде гелтирилген юклер; 4. айрыча иш учун къурулгъан обоз).
транспортир _ м. транспортир (мююшлени оьлчемек ва гьызмакъ учун къолланагъан гьызыв къуралы).
транспортировать _ сов. и несов. что ташымакъ, йибермек (бир ерден бир ерге).
транспортный _ прил. транспорт…; юк ташыйгъан; транспортный самолёт транспорт самолёту.
трансформатор _ м. эл. трансформатор (бир напряжениядагъы токну башгъа напряжениядагъы токгъа айландырмакъ учун аппарат).
трансформация _ ж. эл. трансформация (оьзгертив, алышдырьв, башгъа этив; переменный токну гючюн азалтыв яда кёбейтив).
траншея _ ж. воен. траншея (терен ва узун ор, окоп).
трап _ м. мор.батгъыч (пароходда).
трасса _ ж. ёл бой, трасса (татавул яда ёл барагъан); воздушная трасса гьава ёлу.
трассирующий _ прил. ярыкъ гьыз этип гетеген; трассирующая пуля ярыкъ гьыз этип гетеген гюлле.
трата _ ж. харжлав, сарп этив, чыгъарыв; тас этив, ёкъ этив; пустая трата времени заманны бош йиберив.
тратить _ сов. что харжламакъ, сарп этмек, чыгъармакъ; зая этмек; тас этмек; ёкъ этмек; тратить деньги акъча харжламакъ; не трать зря слов негьакъ сёзню зая этме.
траур _ м. 1. яс, яслы гьал, къайгъылы гьал (оьлю учун); 2. (траурная одежда) яс опуракълар, къаралар; носить траур по ком-л. бирев учун къаралар гиймек.
траурный _ прил. яс…, яслы; къайгъылы; траурный день къайгъылы гюн; траурный марш къайгъылы марш.
трафарет _ м. 1. уьлгю, трафарет (сурат, накъыш чыгъартагъан уьлгю—юкъкъа темирни гесип этген); 2. перен. (избитый образец) эсгиленген уьлгю, кёп къоллангъан зат, трафарет.
трафаретный _ прил. 1. уьлгю булан этилген, трафарет…, трафарет салып этилген; трафаретный рисунок уьлгю булан этилген сурат; 2. перен. эсгиленген; кёп чайналгъан, кёп къоллангъан; трафаретная мысль эсгиленген пикру.
трахея _ ж. анат. трахея (тыныш алагъан тамакъ, терс тамакъ).
трахнуть _ сов. кого-что, прост. тахыллатып урмакъ.
трахома _ ж. мед. трахома (бир тюрлю гёз аврув).
требование _ с. 1. талап, талап этив; по требованию суда судну талап этивюне гёре; политические требования политика талаплар; предъявлять к кому-л. высокие требования биревню бойнуна артыкъ талаплар салмакъ; отвечать требованиям талапгъа ярашывлу болмакъ; 2. офиц. (документ) талап кагъыз; требование на топливо ягъарлыкъ алмакъ учун талап кагъыз.
требовательность _ ж. талап этивчюлюк.
требовательный _ прил. талап этивчю…, талап этеген; требовательный начальник талап этеген башчы.
требовать _ несов. 1. чего и с союзом «чтобы» талап этмек; требовать объяснений англатмакъны талап этмек; 2. чего (нуждаться в чём-л.) гьажатлы болмакъ, тарыкълы болмакъ, талап этмек; болезнь требует лечения аврувгъа дарман гьажатлы бола; 3. кого (вызывать к себе) чакъырмакъ; вас требует директор сизин директор чакъыра; 4. чего от кого-чего (ожидать) умут этмек, къаравулламакъ, талап этмек; нельзя от него многого требовать ондан кепню талап этмеге ярамас.
требоваться _ несов. гьажатлы болмакъ, тарыкълы болмакъ, талап этилмек; заводу требуются рабочие заводгъа ишчилер тарыкъ.
требуха _ ж. ич-бавур (союлгъан гьайванланы).
тревога _ ж. 1. (беспокойство) талчыкъ, къарсалав; вызвать тревогу талчыкъдырмакъ; быть в тревоге талчыкъмакъ, талчыкъгъа тюшмек; 2. (сигнал опасности) къувун; воздушная тревога гьава къувуну; бить тревогу къувун этмек, къувун салмакъ.
тревожить _ несов. 1. кого-что (внушать беспокойство) талчыкъдырмакъ,къарсалатмакъ, ичин бушдурмакъ, рагьатсыз этмек; его отсутствие меня тревожит ону ёкълугъу мени талчыкъдыра; 2. что (бередить) хозгъамакъ, инжитмек, рагьатсыз этмек; пуршав этмек.
тревожиться _ несов. 1. талчыкъмакъ, къарсаламакъ, къарсалап турмакъ, ичи бушмакъ, рагьатсызланмакъ; тревожиться за детей яшлар саялы ичи бушмакъ; напрасно вы тревожились сиз негьакъ талчыгъа эдигиз; 2. (затруднять себя) рагьатсызланмакъ; авара болмакъ, инжинмек.
тревожный _ прил. 1. (исполненный тревоги) талчыкълы, къарсалавлу, рагьатсыз; тревожный голос талчыкълы тавуш; тревожный взгляд талчыкълы къарав; тревожный сон рагьатсыз юху; 2. (вызывающий тревогу) къувунлу, талчыкъдырагъан, ичин бушдурагъан; тревожные слухи къувунлу хабарлар; 3. (сообщающий о тревоге) къувун этеген; тревожный гудок къувун этеген сызгъырыкъ.
тред-юнион _ м. тред-юнион (Англияда ва ону доминионларында профессионал союз).
трезветь _ несов 1. айыкъмакъ (эсирикден); 2. перен. эс тапмакъ, айынмакъ (бош ойлардан къутулуп, яшвгъа гёзюн ачып къарамакъ).
трезво _ нареч. (здраво) сав гьакъыл булан, сав баш булан, гёзюн ачып; трезво смотреть на вещи затгъа сав гьакъыл булан янашмакъ.
трезвон _ м. 1. (звон во все колокола) кёп къонгуравланы бирден къагъылыву; 2. перен. разг. (пересуды, толки) айтды-къойтду, сёз хабар: 3. перен. разг. (шум, переполох) къалмагъал, къавгъа.
трезвонить _ несов. 1. (о колоколах) бары да къонгуравланы къакъмакъ; 2. перен. разг. хабар салмакъ, элге яймакъ, айтды–къойтду юрюшмек, хабар яймакъ; трезвонить о чем-л. по всему городу бир затны гьакъында бютюн шагьаргъа хабар салмакъ.
трезвость _ ж. 1. айыкълыкъ, ички ичмейгенлик; 2. перен. сав гьакъыллылыкъ, гёзю ачыкълыкъ.
трезвый _ прил. 1. (не пьяный) айыкъ; 2. разг. (не пьющий) ичмейген; 3. перен. (здравый) сав гьакъыллы, гёзю ачыкъ.
трель _ ж. чарнав, къартыллавукъ сарнав сес; трели соловья бюлбюлню чарнаву.
трельяж _ м. трельяж (1. тюбюне чырмавукъ гюллер орнатылгъан челтир; 2. уьч ачылагъан гюзгю).
тренер _ м. спорт. тренер, уьйретивчю.
трение _ с. 1. ишылыв; сила трёния ишылывну гючю; 2. перен. мн. трения (враждебные отношения) эришивлюк.
тренировать _ несов. кого-что уьйретмек, сынавлу этмек, чыныкъдырмакъ.
тренироваться _ несов. уьйренмек, сынав алмакъ, чыныкъмакъ.
тренировка _ ж. 1. (по гл. тренировать) уьйретив, сынавлу этив, чыныкъдырыв; 2. (по гл. тренироваться) уьренив, сынав алыв, чыныгъыв; 3. (занятие) сынав этмек (яда сынав алмакъ учун занятие).
тренировочный _ прил. уьйренив…, уьйренеген, сынав береген; тренировочный полёт уьйренмек учун учув.
треножить _ несов. кого (уьч аягъын) кишенлемек; треножить коней атланы кишенлемек.
треножник _ м. уьч аякълы очакъ (яда гиччирек стол).
трепальный _ прил. тютеген; трепальная машина тютеген машин.
трепанация _ ж. мед. трепанация (сюегин тешип, операция этив).
трепать _ несов. 1. кого-что силкип, хозгъап, низамсыз гьалгъа гелтирмек; жожагъландырмакъ; 2. кого-что (дёргать) тартмакъ; трепать за уши къулагъын тартмакъ; трепать кого-л. за волосы чачындан тартмакъ; 3. что (раздёргивать) тютмек; трепать шерсть юн тютмек; 4. кого-что по чему, разг. (похлопывать) къакъмакъ; 5. кого, разг. титиретмек, къартыллатмакъ; его треплет лихорадка ону къыздырма беззек къартыллата; 6. что, разг. (изнашивать) тавшалтмакъ, тозмакъ, тозуралтмакъ; трепать обувь аякъ гийимни тозмакъ (гийип); ◊ трепать чьи-л. нервы разг. биревню бек къайнашдырмакъ, къанын къайнашдырмакъ; трепать языком разг. тарыкъсыз пыртыллап турмакъ.
трепаться _ несов. разг. 1. (развеваться) елпилленмек; 2. (изнашиваться) тавшалмакъ, тозулмакъ; 3. (ходить, делать что-л. без толку, говорить глупости и т. д.) тарыкъсыз, маънасыз затны этмек; тарыкъсыз затны сёйлемек; пыртылламакъ.
трепет _ м. къартыллав, титирев;с трепетом къартыллай туруп.
трепетать _ несов. 1. чем, от чего и без доп. (колебаться, дрожать) елпилленмек, гьарсилленмек, чайкъалмакъ, къартылламакъ; листья трепещут япыракълар къартыллай; 2. за кого-что, перед кем-чем титиремек, къартылламакъ; талчыкъмакъ; трепетать от ужаса къоркъувдан къартылламакъ; трепетать за детей яшлар саялы талчыкъмакъ; сердце трепещет юрегим талчыгъа.
трёпка _ ж. разг. тюшюв; къапаслав, урув; задать кому-л. трёпку биревню къапаслав; -О-трёпка нервов къанын къайнашдырыв.
треск _ м. 1. сыныв аваз, чартлав аваз, чартыллав; треск сучьев бутакъланы чартыллаву, бутакъланы сынагъан авазы; дрова горят с треском агъач чартыллап яна; 2. перен. разг. (шумиха) къавгъа, къалмагъал, гьай-гьуй;•0- провалиться с треском разг. илыгъып токътамакъ, онгсуз кюйде иши бузулмакъ.
трескаться _ несов. чартламакъ, ярылмакъ.
трескотня _ ж. разг. 1. (треск) арты уьзюлмейген тавушлар (чартлавдан, къычырыкъдан, атылывдан); 2. перен. (болтовня) бош пыртыллав, бош ёмакълав, варыллав, дырыллав.
трескучий _ прил. (о словах, речи' и т. п.) уллудан айтылгъан, маънасыз, бош (сёзлер); ◊ трескучий мороз чартлатагъан сувукъ, къатты сувукъ.
треснуть _ сов. 1. (издать треск) чартылламакъ; где-то треснула ветка бир ерде бутакъ чартыллады; 2. (лопнуть, дать трещину) чартламакъ, ярылмакъ (мас. тери); стакан треснул стакан чартлады; 3. кого-что, чем, по чему, прост, (сильно ударить) бек урмакъ; 4. см. трещать 2; ◊ хоть тресни разг. ярылып оьлсенг де, нелер сюйсенг эт, не этсенг де.
трест _ м. трест (1. СССР-де: ишине гёре бир-бирине ювукъ пред-приятияланы бирлиги; 2. капиталист уьлкелерде: капиталист предприятияланы мал чыгъарыв, савдюгер этив ишлерин къуршайгъан монополист бирлиги).
трестировать _ сов. и несов. что трестлешдирмек, трестге бирлешдирмек.
третейский _ прил.: третейский суд третей суду, арачылыкъ суду.
третий _ 1. числ. уьчюнчю; 2. в знач. сущ. с. третье (блюдо) уьчюнчюсю (тюш ашдан сонг берилеген татлилик); ◊ третье лицо грам. уьчюнчю бет; третьего дня тюнегюн туруп бирисигюн.
третировать _ несов. кого-что сансымай иш гёрмек, сансымамакъ.
треть _ ж. уьч пайдан бири, уьчден бири; две трети уьч пайдан экиси; треть года йылны уьч пайдан бири.
третьеразрядный _ прил. уьчюнчю даражалы.
треугольник _ м. уьчмююшлюк, уьч буччакълыкъ.
треугольный _ прил. уьчгюл, уьч мююшлю, уьч буччакълы.
трёхактный _ прил. уьч актлы.
трёхгодичный _ прил. уьч йыллыкъ.
трёхгодовалый _ прил. уьч яшар (уьчашар), уьч йыллыкъ.
трёхгранный _ прил. уьч янлы.
трёхдневный _ прил. уьч гюнлюк; в трёхдневный срок уьч гюнлюк болжал.
трёхзначный _ прил. мат. уьч ишаралы; уьч цифралы; трёхзначное число уьч цифралы санав.
трёхколёсный _ прил. уьч дёгерчикли.
трёхкопеечный _ прил. уьч кепеклик.
трёхкратный _ прил. уьч керен, уьч къайта.
трёхлетие _ с. уьч йыллыкъ.
трёхлетний _ прил. 1. (о сроке) уьч йыллыкъ; 2. (о возрасте) уьч йыллыкъ, уьч яшындагъы.
трёхместный _ прил. уьч ерли, уьчевлюк.
трёхмесячный _ прил. уьч айлыкъ.
трёхнедельный _ прил. уьч жумалыкъ.
трёхполье _ с. с.-х. уьч ерли чачыв къайдасы (топуракъны уьчге пайлап, гьар пайына биринчи йыл гюзлюк, зкинчи йыл язлыкъ чачып, уьчюнчю йыл бош къоягъан къайда).
трёхпроцентный _ прил. уьч процентли.
трёхрублёвый _ прил. уьч манатлыкъ.
трёхсменный _ прил. уьч сменалы, уьч сменли.
трёхсотлетие _ с. уьч юз йыллыкъ.
трёхсотлетний _ прил. уьч юз йыллыкъ, уьч юз йыл болагъан.
трёхсотый _ числ. уьч юзюнчю.
трёхсторонний _ прил. уьч якълы, уьч янлы.
трёхтонка _ ж. разг. уьч тонналыкъ автомобиль.
трёхфазный _ прил. эл. уьч фазалы.
трёхцветный _ прил. уьч тюслю, уьч ренкли.
трёхчасовой _ прил. 1. (продолжающийся три часа) уьч сагьатлыкъ; 2. (назначенный на три часа) уьч сагьатдагъы.
трёхчленный _ прил. мат. уьч членли, уьч бёлюклю.
трёхэтажный _ прил. уьч къат…, уьч къатлы; уьч къабат…; уьч къабатлы.
трещать _ несов. 1. чартламакъ; чыртылламакъ; лёд трещит буз чартлай; дрова трещат в печи агъачлар печде чыртыллай; 2. перен, (быть под угрозой распада) бузулма турмакъ; бузулмакъ, йырылмакъ, къоркъунчу болмакъ; дело трещит по всем швам иш бютюнлей бузулуп бара тура; 3. перен. разг. (болтать) бош пыртылламакъ, бош ёмакъламакъ, варылламакъ, дырыллап турмакъ; ◊ у меня голова трещит разг. башым ярылып бара; трещат морозы сувукъ чартлата.
трещина _ ж. 1. япсар, чартлав, аралыкъ; стена дала трещину там чартлагъан; 2. перен. (напр, в отношениях) бузулув (аралыкъ).
три _ числ. уьч.
трибун _ м. трибун (жамиятлыкъ ишлер булан машгъул, гючлю сёйлеп бажарагъан оратор ва публицист).
трибуна _ ж. трибуна (1. чыгъып еёйлемек учун гётеринки ер; 2. къарайгъанлар учун гьазирленген ер).
трибунал _ м. трибунал (оьр суд органы).
тригонометрия _ ж. тригонометрия (геометрияны уьчмююшлюкню мююшлери ва янлары гьакъындагъы бёлюгю).
тридевять: за тридевять земель _ фольк. бек йыракъ ерде, бек узакъ элде; бек йыракъ.
тридцатилетие _ с. 1. (срок) отуз йыл, отуз йыл болжал; 2. (годовщина) отуз йыллыгъы, отуз йыл айланыв.
тридцатилетний _ прил. 1. (о сроке) отуз йыллыкъ; 2. (о возрасте) отуз йыллыкъ, отуз яшын-дагъы.
тридцатый _ числ. отузунчу.
тридцать _ числ. отуз; ему под тридцать огъар отузгъа ювукъ бола.
триер _ м. с.-х. триер (урлукъну тазалайгъан, айырагъан машин).
трижды _ нареч. уьч керен, уьч къайта, уьч гезик; трижды три уьч керен уьч.
трико _ с. нескл. трико (1. бир жура юн къумач; 2. трикотаждан этилген ва къаркъарагъа ябушуп турагъан костюм; 3. трикотаждан этилген къатын иштан).
трикотаж _ м. трикотаж (1. машин булан согъулуп этилген къумач; 2. собир. шолай къумачдан, согъулуп этилген затлар-чораплар, гёлек ва ш. б.).
трикотажный _ прил. трикотаж…, трикотаж согъагъан; трикотаждан этилген; трикотажная фабрика трикотаж фабриги; трикотажное бельё трикотаж гёлек-шалбар.
триллион _ м. триллион (минг миллиард).
трилогия _ ж. лит. трилогия (барысы да бир ерде алынгъанда бир китап болагъан уьч произведение).
тринадцатый _ числ. он уьчюнчю.
тринадцать _ числ. он уьч.
трио _ с. нескл. трио (уьч тавушгъа яда инструментге кюйленген музыка произведение; шолай произведенияны согъагъан уьч музыкант яда йырлайгъан уьч йырав).
триста _ числ. уьч юз.
триумф _ м. триумф (1. уьстюнлюк байрамы; 2. уллу бир уьстюн-люк, къазанч).
триумфальный _ прил. триумфлу.
трогательный _ прил. бек таъсирли, языгъын чыгъарагъан, гёнгюн бузагъан, юрегин авуртагъан.
трогать _ несов. 1. кого-что тиймек; не трогай руками къолларынг булан тийме; 2. кого-что, перен, разг. (приставать) тохунмакъ, тюртюнмек, тиймек; не тронь меня! тийме магъа!; не трогайте его! къоюгъуз, тиймегиз огъар!; 3. кого-что, перен. бек таъсир этмек, языгъын чыгъармакъ; юрегин, гёнгюн бузмакъ;рассказ глубоко его тронул хабар огъар бек таъсир этди; 4. (отправляться в путь) ёлгъа тюшмек, тербенмек; ну, трогай! гьайда, гьей!, но, тербен!
трогаться _ несов. 1. (отправляться в путь) ёлгъа тюшмек, ёлгъа чыкъмакъ; юрюме башламакъ, тербенмек; поезд трогается поезд юрюй тура; 2. (испытывать чувство умиления) таъсирленмек, юреги бузулмакъ.
трое _ числ. уьч, уьчев; уьчю бирликде; трое друзей уьч къурдаш; их будет трое олар уьчев болажакъ.
троекратный _ прил. уьч керен, уьч гезик, уьч къайта; троекратное напоминание уьч къайта эсине салыв.
тройка _ ж. 1. (цифра) уьч, уьчлюк; 2. (отметка) уьч (школада къыймат); 3. (лошадей) бирге егилген, уьч ат; 4. карт, уьчлюк, уьчче (карт).
тройной _ прил. 1. (втрое больше) уьч, уьч къат, уьч керен артыкъ; в тройном размере уьч къат этип; тройная цена уьч багьасы; 2. (состоящий из трёх частей) уьч къат, уьч сыдралы; тройные рамы уьч къат рамлар.
тройня _ ж. уьч эгиз.
тройственный _ прил. уьч бёлюк-ден тизилген, уьч янлы, уьчню къуршайгъан.
троллейбус _ м. троллейбус (оьрдеги телден алагъан электрик ток булан юрюйген автобус).
трон _ м. тах (пача тахы); вступить на трон тахгъа минмек, пача болмакъ.
тронуть _ сов. 1. см. трогать; 2. что, разг. (несколько попортить) бираз бузмакъ; мороз тронул деревья сувукъ тереклени бираз бузгъан.
тронуться _ сов. 1. см. трогаться; 2. разг. (начать портиться, гнить) бузулмагъа башламакъ, чиримеге башламакъ, ийис болмагъа урунмакъ; 3. разг. (помешаться) гьакъылдан таймакъ, адашмакъ, авлия болмакъ.
тропа _ ж. сокъмакъ; горная тропа тав сокъмакъ.
тропик _ м. геогр. 1. тропик (экватордан темиркъазыкъгъа яда къыблагъа 23, 27° йыракълыкъда ва огъар параллель хыялланагъан дёгерек); 2. мн. тропики тропиклер (шо дёгереклени аралыгъындагъы исси гьавалы ерлер).
тропинка _ ж. тар сокъмакъ, сокъмакъ; идти по тропинке сокъмакъ булан бармакъ.
тропический _ прил. тропик…; тропические страны тропик уьлкелери; тропический климат тропик гьавасы; тропическая жара тропик иссилиги.
тропосфера _ ж. тропосфера (дюньяны къуршайгъан гьаваны тюп къатлаву).
трос _ м. аркъан, трос (кендирден яда телден).
тростник _ м. къамыш; сахарный тростник бал къамыш, шекер къамыш.
тростниковый _ прил. къамыш…; тростниковый сахар бал къамышдан этилген шекер.
тросточка _ ж. уменьш. к трость.
трость _ ж. гиччи назик таякъ.
тротуар _ м. тротуар (орамны эки янында адамлар юрюйген догъа).
трофей _ м. трофей (давда душманны енгип алынагъан мал-матагь).
трофейный _ прил. трофей…; давда алынгъан; трофейное имущество трофей мал.
троюродный _ прил. къариян;троюродный брат къариян къардаш; троюродная сестра къариян къызардаш.
троякий _ прил. уьч тюрлю; троякий смысл уьч тюрлю маъна.
труба _ ж. 1. быргъы; тюнгюлюк (дымоход); водопроводная труба сув юрюйген быргъы; водосточная труба сув агъып гетеген быргъы; печная труба печни тюнгюлюгю; дымовая труба тюнгюлюк; подзорная труба узакъгъа къарайгъан турнама; 2. муз. труба, зор, зурнай бир жура музыка инструменти); ◊ вылететь в трубу разг. кётюр болмакъ; пустить в трубу разг. пуч харж-ламакъ.
трубач _ м. трубачы, труба согъагъан, зор чалагъан музыкант.
трубить _ несов. 1. во что и без доп. труба сокъмакъ, зор чалмакъ; 2. что (давать сигнал) труба булан сигнал бермек; трубить сбор зор чалып жыймакъ; 3. (звучать — о трубе) къычырмакъ, чалынмакъ (труба, зурнай, зор, тютюк); трубы трубят зорлар чалына; 4. о ком-чём, перен. разг. (разглашать) сёйлеп юрюмек, хабар яймакъ.
трубка _ ж. 1. уменьш. к труба 1; 2. (курительная) юлле; 3. трубка; телефонная трубка телефонну трубкасы.
трубный _ прил. труба…, трубаны; зор…, зурнай…; трубный звук труба сеси, трубаны авазы.
трубопровод _ м. быргъы ёл, быргъы (синген затны, газны ва ш. б. йибермек учун); трубопровод для нефти нефть (къара нап)быргъысы.
трубопрокатный _ прил. быргъы этеген, труба этеген; трубопрокатный завод быргъы ишлейген завод.
трубочист _ м. тюнгюлюк тазалавчу.
трубочный _ прил.: трубочный табак юлле тамакю.
трубчатый _ прил. быргъыгъа ошашлы; быргъылы.
труд _ м. 1. загьмат; умственный труд гьакъыл загьматы; физический труд къол загьматы; орудия труда загьмат къураллары; 2. (заботы, усилия) къыйын, чалышыв, гьаракат, гьай, загъмат; взять на себя труд къыйынын бойнуна алмакъ; положить много труда кёп загьмат тёкмек; с трудом къыйынлыкъ булан; без особого труда кёп къыйналмай; 3. (произведение) асар, произведение, иш; научный труд илму асар; печатный труд печатдан чыкъгъан произведение.
трудиться _ несов. 1. (работать) ишлемек, загьмат тёкмек, къыйын тёкмек; 2. над чем (стараться) къыйналмакъ, рагьатсыз болмакъ, къаст этмек.
трудно 1. _ нареч. къыйын, авур; трудно говорить сёйлемеге къыйын; ему трудно угодить огъар ярамагъа къыйын; 2. в знач. сказ, къыйын, четим; это очень трудно о кёп къыйын; ей трудно понять огъар англамагъа къыйын.
трудность _ ж. къыйынлыкъ, четимлик; пуршавлукъ; трудности пути ёлну къыйынлыкълары; встретиться с трудностями четимликлеге ёлукъмакъ.
трудный _ прил. къыйын, къыйынлы, авур; аваралы; четим (мудрёный); трудная работа къыйын иш; трудный подъём къыйын оьр; трудное положение къыйынлы гьал; трудный ребёнок къыйынлы яш; трудная задача четим масъала.
трудовой _ прил. 1. загьмат…, иш…; трудовое соглашение загьмат дыгъары; трудовая дисциплина иш низам; трудовое воспитание загьмат тарбия; 2. (живущий на заработок) ишлеп яшайгъан, оьз къыйыны булан яшайгъан; 3. (приобретённый трудом) ишлеп тапгъан, оьз къыйыны булан къазанылгъан; трудовые деньги къыйыны булан къазанылгъан акъча;.<> трудовая книжка загьмат книжка; трудовой стаж иш стажы.
трудодень _ м. иш гюн, загьмат гюн.
трудоёмкий _ прил. кёп ишли, иши кёп, загьматы кёп; трудоёмкая работа загьматы кёп иш.
трудолюбивый _ прил. ишлеме сюеген, загьматны сюеген.
трудолюбие _ с. ишни сююв, загьматны сююв.
трудоспособность _ ж. ишге, загьматгъа ярайгъанлыкъ, иш бажарагъанлыкъ, къолундан иш чыгъарып болагъанлыкъ; потеря трудоспособности ишге яравсуз болмакъ.
трудоспособный _ прил. ишге ярайгъан, ишге яравлу, ишлеп болагъан, иш бажарагъан; трудоспособное население ишге яравлу халкъ.
трудящийся _ прил. и в знач. сущ. м. загьматчы; власть трудящихся загьматчыланы гьакимлиги; трудящиеся города и деревни шагьарны ва юртну загь-матчылары.
труженик _ м. ишлевчю, загьматчы.
трунить _ несов. над кем, разг. ихтилат зтмек, кюлемек, тогъушмакъ, масхара этмек (биревге).
труп _ м. оьлген къаркъара, сюек (оьлген адам).
трупный _ прил. оьлю…; трупный запах оьлю ийис.
труппа _ ж. труппа, артистлер коллективи.
трус _ м. къоркъач, осал; ◊ праздновать труса разг. къоркъмакъ, къоркъачлыкъ этмек, осаллыкъ этмек.
трусики _ только мн. трусик, къысгъа иштан.
трусить _ несов. перед кем-чем и без доп. къоркъмакъ, къоркъачлыкъ гёрсетмек.
трусливый _ прил. къоркъач.осал.
трусость _ ж. къоркъачлыкъ осаллыкъ.
трусы _ только мн. трусик, къысгъа иштан.
трут _ м. къув, мелте (чагъып от къабуздурмакъ учун).
трутень _ м. 1. (пчелиный самец) эркек балжибин; 2. перен. (лентяй, бездельник) эринчек, ишсюймес.
трутник _ м. къув, трутник (тереклерде болагъан ва от къабуздурмакъ учун къолланагъан агъач къолкъотур, иткъычыв).
труха _ ж. увакъ, увалагъан зат; сенная труха биченни увагъы.
трущоба _ ж. 1. (труднопроходимое место) оьтме къыйын ер (къалын агъачлыкъ ва ш. б.); 2. (захолустье) таша ер, чет ер; 3. мн. трущобы шагьарны нас, тыгъыс ягъалары (капиталист уьлкелерде).
трюк _ м. трюк (1. бажарывлу кюй, уста кюй, уста къайда; 2. перен. гьиллалы, пышдырыкъ яда масхара иш; гёзленмеген, уллу таъсирли иш).
трюм _ м. мор. трюм (гемени юк салынагъан, механизмлер болагъан ич бёлюгю).
трюмо _ с. нескл. трюмо (уллу там гюзгю).
тряпичник _ м. 1. уст. (скупщик тряпья) эсги-пусгъу жыягъан; 2. перен. разг. (скупой человек) къарым адам.
тряпка _ ж. 1. чюпюрек, къумач гесек; 2. перен. разг. (о безвольном человеке) бош адам, осал адам, ягьсыз адам.
тряпьё _ с. собир. чюпюреклер.
трясина _ ж. батмакълыкъ, уьстюне от битген батывлукъ.
тряска _ ж. силкив, чайкъав; ◊ задать тряску кому-л. разг. биревню токъаламакъ, тюймек.
тряский _ прил. силкинеген, чайкъалагъан; чайкъав…; тряская дорога чайкъав ёл.
трясти _ несов. 1. кого-что силкмек, чайкъамакъ, чайкъалтмакъ; трясти чью-л. руку биревню къолун къысып силкмек; нас сильно трясло в телеге арба бизин бек чайкъай эди; 2. что къакъмакъ, къагъып тайдырмакъ, силкмек; трясти ковёр халини къакъмакъ; трясти тутовник тут терекни къакъмакъ; 3. (вызывать дрожь) къартыллатмакъ, титиретмек; его трясёт лихорадка ону беззек къартыллата; его трясёт от страха о къоркъувдан къартыллай; 4. чем силлемек, чайкъамакъ; трясти головой башын чайкъамакъ.
трястись _ несов. 1. (колебаться, двигаться из стороны в сторону); 2. чайкъалмакъ, къартылламакъ; разг. (ехать на чём-л. тряском) бармакъ, аталанмакъ (чайкъайгъан затгъа минип); 3. (дрожать) силкинмек, къартылламакъ; титиремек; трястись от холода сувукъдан къартылламакъ; 4. над кем-чем, перен. къоркъмакъ, къоркъуп жаны гетмек, къартылламакъ (биревню, бир затны аяв-лап, къызгъанып); трястись над ребёнком яш саялы къоркъуп жаны гетмек.
тряхнуть _ сов. и однокр. см. трясти 1, 2, 4; ◊ тряхнуть стариной разг. оьтген заманланы эсге салмакъ, яшлыкъда этген кюйде этмек.
туалет _ м. туалет (1. гийим, къатын опуракълар; 2. безенив учун тарыкълы затлар салынагъан стол; 3. уьстюн-боюн тюзелтив, гийинив; 4. гьажатхана).
туалетный _ прил. туалет…, безенив…, ийис…; туалетное мыло ийис сапун, туалет сапун; туалетная комната гьажатхана, туалет уью.
туберкулёз _ м. туберкулёз, кёкюрек аврув.
туберкулёзный _ прил. туберкулёз…, туберкулёзлу, туберкулёздан авруйгъан; туберкулёзный больной туберкулёздан авруйгъан адам; туберкулёзный санаторий туберкулёз санаторийи.
тубдиспансер _ м. (противотуберкулёзный диспансер) туберкулёз диспансери.
тувинец _ м. тувин.
тувинка _ ж. тувин къатын.
тувинский _ прил. Тува…, тувин…; тувинский язык тувин тил.
туго _ нареч. 1. къатты, тартып, къысып; туго завязать къысып байламакъ; 2. (плотно, крепко) тыгъып; туго набить чемодан чумаданны тыгъып толтурмакъ; 3. (с трудом, трудно) авур, къыйын, осал; дела идут туго ишлер осал бара; у меня туго с деньгами мен акъчадан тарчыкъман; ему пришлось туго огъар къыйын болду.
тугой _ прил. 1. (крепко натянутый) бек тартылгъан, къатты; тугая струна бек тартылгъан къыл; тугая пружина къатты пружин; 2. (плотно набитый) тыгъылып толгъан; тугой кошелёк тыгъылып толгъан бумажник; ◊ тугой на ухо разг. къулакъгъа бек.
тугоплавкий _ прил. тех. геч ирийген, иритме къыйын.
туда _ нареч. шонда, шолай багъып, шо якъгъа, онда; ◊ ни туда ни сюда разг. не о янгъа, не бу янгъа тюгюл; туда ему и дорога разг. огъар герек зат да шо эди.
туда-сюда _ разг. 1. _ нареч. онда-мунда; бир эп; ходили туда-сюда онда-мунда юрюдюлер; 2. в знач. сказ, (ничего, сойдёт) бир тагьар, яражакъ.
тужить _ несов. по ком-чём, о ком-чём и без доп., разг. къайгъырмакъ, пашман болмакъ; сагъынмакъ.
тужурка _ ж. тужурка.
туз _ м. туз (1. оюн картланы инг гючлюсю; 2. перен. разг. айтгъаны болагъан адам).
туземец _ м. ерли адам.
туземный _ прил. ерли; туземное население ерли халкъ.
туловище _ с. чарх (башын, аякъларын, къолларын къошмай).
тулуп _ м. тон, тулуп (кёбюсю гьалда къой териден, къоян териден).
туман _ м. туман, чарс; туман рассеивается туман гётериле.
туманить _ несов. что 1. туман басмакъ, чарс басмакъ; 2. перен. (о слезах) чарсламакъ; слёзы туманят глаза гёзьяшлар гёзлерин чарслай; 3. перен. (лишать способности соображать) манг этмек; вино туманит голову чагъыр башын манг эте.
туманность _ ж. 1. (скопление тумана) туманлылыкъ, туман; чарс; 2. перен. (невыразительность, тусклость) тунукълукъ; чарслылыкъ; 3. перен. (неясность) ачыкъ тюгюллюк, чалдырышлыкъ.
туманный _ прил. 1. туманлы; чарслы; туманное утро туманлы эртен; 2. перен. (невыразительный, тусклый) тунукъ; чарслы; туманный взгляд тунукъ къарав; 3. перен. (неясный) ачыкъ тюгюл, англашылмайгъан, чалдырыш; туманное объяснение чалдырыш англатыв.
тумба _ ж. 1. (столбик у дороги) ёл ягъада, орам ягъада алаша багъана; 2. (подставка) тумба (бир затны тюбюне салагъан зат).
тумбочка _ ж. тумбочка (караватны янына салынагъан гиччи шкап).
тундра _ ж. тундра (поляр бойлардагъы батмакълы, агъачсыз, даим сувукъ, увакъ оьсюмлюклю ерлер).
тунеядец _ м. гишини къыйынын ашап яшайгъан адам, паразит, ишсюймес.
тунеядство _ с. гишини къыйынын ашап яшайгъанлыкъ, паразитлик, ишсюймеслик.
туннель _ м. туннель (ерни тюбюнден тешип этилген ёл).
тупеть _ несов. 1. (о ноже и т. п.) томакъ болмакъ, топасланмакъ; 2. перен. (глупеть) манг болмакъ, англавсуз болмакъ, мангавлашмакъ, башы ишлемейген болмакъ, томакълашмакъ.
тупик _ м. 1. (улица) мююш орам, мююш авул (арты гесилип къалагъан орам яда ёл); 2. перен. не этежекни билмей къалагъан гьал, амалсызлыкъ, чарасызлыкъ; поставить в тупик абдыратмакъ, багъыйсыз гьалгъа салмакъ; стать в тупик абдырамакъ, амалсыз болмакъ, не этежегин билмей къалмакъ.
тупить _ несов. что томакъ этмек, томакълашдырмакъ, оьтмейген этмек.
тупиться _ несов. томакъ болмакъ, томакълашмакъ, оьтмейген болмакъ.
тупица м., _ ж. разг. англавсуз, пагьмусуз, томакъ адам.
тупой _ прил. 1. (об острие) томакъ, топас, яхшы оьтмейген; тупая пила томакъ бычгъы; 2. перен. (ограниченный) чалт англап болмайгъан, томакъ; тупой человек томакъ адам; 3. перен. (о боли) яхшы билинмейген, гючлю тюгюл (мас. авуртув); 4. перен. (невыразительный) зат да англатмайгъан, маънасы ёкъ (мас. къарав, иржайыв); 5. перен. (безропотный, безответный) сёзсюз, кантсыз, яман гьалгъа чыдамлы; ◊ тупой угол мат. томакъ мююш.
тупоносый _ прил. топас бурунлу. _
тупость _ ж. (ограниченность) томакълыкъ, англавсузлукъ.
тупоугольный _ прил. мат. томакъ мююшлю.
тупоумие _ с. англавсузлукъ, мангавлукъ.
тупоумный _ прил. англавсуз, мангав.
тур _ м. 1. тур (бийивде бир айланыв); 2. тур (бир ярышны бё-люгю, оюн, мас. шахмат, карт, футбол ва ш. б. оюнларда); 3 перен. бир ишни айры бир девюрю, этапы.
турбина _ ж. турбина (парны, газны яда агъагъан сувну гючю булан ишлейген двигатель).
турбинный _ прил. турбина…; турбиналы; турбинное отделение турбина бёлюгю.
турбогенератор _ м. турбогенератор (электрик генератор булан бир валгъа ерлешдирилген турбиналы агрегат).
турецкий _ прил. тюрк…; турецкий язык тюрк тил.
туризм _ м. туризм, туристлик (билим алмакъ ва гёнгюн ачмакъ мурат булан къыдырыв, гезев).
турист _ м. турист (билим алмагъа ва гёнгюн ачмагъа гезеп юрюйген адам; туризм булан машгъул адам).
туристский _ прил. туристлер…; туристская база туристлер базасы.
туркмен _ м. туркмен.
туркменка _ ж. туркмен къатын.
туркменский _ прил. туркмен…; туркменский язык туркмен тил.
турне _ с. нескл. турне (1. айланып гезмек; 2. артистлени ва спортсменлени гастролгъа — ойнама барыву).
турник _ м. турник (гимнастика учун этилген, эки багъанагъа гёнделен салынгъан болат таякъ).
турнир _ м. турнир, ярыш; шахматный турнир шахмат турнири.
турок _ м. тюрк.
турчанка _ ж. тюрк къатын.
тусклый _ прил. 1. тунукъ, гюнгюрт; тусклое стекло тунукъ шиша; тусклый свет гюнгюрт ярыкъ; 2. перен. жансыз, сёнюк, солгъун; тусклый взгляд жансыз къарав.
тускнеть _ несов. I. (становиться тусклым) тунукълашмакъ, тунукъ болмакъ, къаралмакъ, гюнгюртлемек; ренки къачмакъ; серебро тускнеет гюмюш къарала (тунукълаша); 2. перен. (меркнуть) сёнмек, азалмакъ, аз белгили болмакъ.
тут I _ нареч. 1. (здесь) шунда, бу ерде, мунда, шу ерде; 2. (о времени) шондокъ, шоссагьатына; тут же возвращайся шоссагьатына къайт; ◊ тут как тут разг. шоссагьатына гелип чыкъды.
тут II _ м. см. тутовник.
тутовник _ м. бот. тут терек.
тутовый _ прил. тут…; тутовое дерево тут терек; тутовый шелкопряд жанывар (тут япыракъ ашайгъан чилле хурт).
туф _ м. мин. туф (къурулуш материал гьисапда кьолланагъан минерал).
туфли _ мн.(ед. туфля ж.) туфлилер.
тухлый _ прил. чириген, ийис болгъан, бузулгъан; тухлое яйцо чириген йымырткъа.
тухнуть I _ несов. (гаснуть) сёнмек; къаравланмакъ.
тухнуть II _ несов. (портиться) чиримек, ийис болмакъ.
туча _ ж. 1. булут, къара булут; грозовая туча яшмынлы къара булут, тели янгур булуту; 2. перен. (множество) булут болуп къаплап алгъан (кёп санавлу бир зат); ◊ туча-тучей разг. 1) (множество) булут йимик кёп, эпсиз кёп; 2) (мрачный, хмурый) орайып, къашын-гёзюн тююп.
тучнеть _ несов. семирмек, базыкъ болмакъ (семирип).
тучность _ ж. семизлик, этлилик.
тучный _ прил. 1. (полный) семиз, этли; 2. (плодородный) токъ, тюшюмлю (ер); 3. (сочный и густой) сувлу, къалын; тучные луга къалын отлу биченликлер.
туш _ м. муз. алгъышлав музыка, туш.
туша _ ж. 1. (животных) чарх (ичи алынгъан); 2. перен. разг. (о человеке) уллу семиз къаркъаралы (адам).
тушевать _ несов. что гёлентгилемек (суратны).
тушение _ с. (огня) сёндюрюв.
тушёный _ прил. саркъа биширилген.
тушить I _ несов. что (гасить) сёндюрмек (отну ва ш. б.).
тушить II _ несов. что, кул. саркъа биширмек (башын ябып).
тушь _ ж. тушь (черчение, сурат этив яда языв учун гьазирленген къара яда башгъа тюслю акварель бояв).
тщательно _ нареч. тындырыкълы кюйде, мукъаят, етгиринкли.
тщательность _ ж. тындырыкълылыкъ, мукъаятлыкъ, етгиринклик.
тщательный _ прил. тындырыкълы, мукъаят, етгиринкли.
тщедушный _ прил. гьалсыз, гючсюз, зайып, арыкъ.
тщеславие _ с. хохайлыкъ, хохбашлыкъ, гьюрмет сююв, оьрлюк сююв, менменлик.
тщеславный _ прил. хохайывчу, менмен деп турагъан; гьюрмет, сый излейген, оьрлюк излейген.
тщетно _ нареч. пайдасыз, бошуна, натижасыз.
тщетность _ ж. пайдасызлыкъ, натижасызлыкъ.
тщетный _ прил. пайдасыз, бош, натижасыз; тщетная попытка натижасыз сынав; тщетные надежды пайдасыз умутлар.
ты _ мест. сен; тебя не было дома сен уьйде ёкъ эдинг; я сказал тебе всё мен сагъа барын да айтдым; я видел тебя в кино мен сени кинода гёрдюм; он говорил с тобой? о сени булан сёйледими?; мы довольны тобой биз сен-ден разибиз; мы говорили о тебе биз сени гьакъынгдан сёйледик; ◊ быть с кем-л. на «ты» бирев булан аралыгъы ювукъ болмакъ, дост болмакъ.
тыкать I _ несов. 1. чем во что, разг. (ударять чем-л. длинным, острым) тюртмек, къадамакъ, чанчмакъ; тыкать палкой в землю таягъын ерге тюртмек; 2. что, во что (совать) сукъмакъ; 3.: тыкать пальцем на кого-л. прост. бармагъын узатып биревню гёрсетмек; ◊ тыкать в нос кому-л. чём-л. прост. биревге бир затны гьакъындан оьпкелей турмакъ.
тыкать II _ несов. разг. (говорить на «ты») «сен» деп авузгъа енгил алмакъ.
тыква _ ж. къабакъ.
тыл _ м. тыл (1. воен. фронтну арты; 2. перен. арт, аркъасы, арт якъ).
тыловой _ прил. тылдагъы, арт якъдагъы.
тыльный _ прил.: тыльная часть руки къолну аркъасы.
тын _ м. чал, бару, забор.
тысяча _ числ. и сущ. ж. минг.
тысячелетие _ с. 1. (период времени) минг йыл; 2. (годовщина) минг йыллыгъы, минг йыл айланыв.
тысячелетний _ прил. минг йыллыкъ.
тысячный _ 1. числ. мингинчи; 2. прил. минглер булангъы; тысячная толпа минглер булан жыйылгъан халкъ.
тычинка _ ж. бот. тычинка (чечекни аталыгъы).
тьма I _ ж. (темнота, мрак) къарангылыкъ.
тьма II _ ж. разг. (множество) бек кёп, эпсиз кёп; ◊ тьма-тьмущая эби-сани ёкъ, санавсуз къадарда.
тюбетейка _ ж. такъыя бёрк, такъыя.
тюк _ м. тай, байлам; тюк хлопка мамукъ тай.
тюлевый _ прил. тастар…; тюлевые занавески тастар перделер.
тюлений _ прил. тюйлен…; тюлений жир тюйлен май.
тюлень _ м. 1. зоол. тюйлен (денгиз гьайваны); 2. перен. разг. (неуклюжий человек) палхус, авур адам.
тюль _ м. тастар.
тюльпан _ м. тюлпан (арив чечеклери булангъы согъан башлы оьсюмлюк).
тюрбан _ м. чалма.
тюремный _ прил. туснакъ…, туснакъны; тюремное здание туснакъ уьйлер; тюремное заключение туснакъгъа салыныв, туснакъда турув.
тюремщик _ м. туснакъчы, туснакъны сакълавчусу.
тюрки _ мн. тюрклер.
тюркский _ прил. тюрк…; тюркские языки тюрк тиллер.
тюрьма _ ж. туснакъ, тюрме; сидеть в тюрьме туснакъда турмакъ.
тюфяк _ м. тёшек.
тявкать _ несов., тявкнуть сов. однокр. разг. (о собаке) гьапламакъ (бёлюп-бёлюп, гьанцыллав булан).
тяга _ ж. 1. тех. тартыв, тартыв гючю; тартавуч; электрическая тяга электрикни тартыв гючю; 2. ж.-д. тартыв машинлер (паровоз ва ш. б.); 3. (в трубе) сорув, тартыв (мас. тютюнню тюнгюлюк); хорошая тяга в печи печь яхшы сора; 4. перен. (влечение, стремление) къаст, талпыныш, гьаваслыкъ; тяга к знаниям билимге гьаваслыкъ; - дать тягу разг. къачмакъ.
тягаться _ несов. с кем-чем, разг. гюч сынамакъ, чегелешмек, тартышмакъ, эришмек, догъалашмакъ; с ним трудно тягаться ону булан чегелешме къыйын.
тягач _ м. тех. тягач (юклю арбаны ва ш. б. тартагъан трактор ва ш. б.).
тягло _ с. собир., с.-х. (рабочий скот) егив гьайванлар, ишлейген гьайванлар.
тягловый _ прил. с.-х. егим, егив…, тартыв…; тягловая сила егим гюч.
тягостный _ прил. авур, четим, инжив, къйынлы; тягостное впечатление авур таъсир; тягостное положение къыйынлы гьал.
тягость _ ж. авурлукъ, асырав, инживлюк, арымакъ, талмакъ; быть кому-л. в тягость биревге асырав болмакъ; чувствовать тягость в теле разг. къаркъарасында авурлукъ гьис этмек.
тяготение _ с. 1. физ. тартыв (бир-бирин); земное тяготение дюньяны тартыв гючю; 2. перен. (влечение, стремление) иштагь, гьаваслыкъ, гёнгюллю болув; тяготение к музыке музыкагъа гьаваслыкъ.
тяготеть _ несов. 1. к кому-чему, физ. тартылмакъ; 2. к кому-чему, перен. (иметь влечение) иштагьлы болмакъ, гёнгюллю болмакъ, гьаваслы болмакъ; 3. над кем-чем (угнетать, подавлять) басмакъ, авурлукъ этмек, зулму этип, даим къоркъунч берип турмакъ.
тяготить _ несов. кого-что авур этип, юк болуп турмакъ, авурлукъ этмек, авур болуп басмакъ, юк болмакъ, инжив болмакъ (биревге, бир затгъа).
тяготиться _ несов. кем-чем авурсынмакъ, онгсуз гёрмек, инжимек; тяготиться одиночеством янгызлыкъдан инжимек.
тягучий _ прил. 1. (способный растягиваться) созулагъан, узалагъан, герилеген; 2. (густой, клейкий) къалын, ябушагъан.
тяжба _ ж. 1. уст. (судебное дело) граждан судлукъ иш; 2. перен. (спор, состязание) эришив, тартышыв, ярыш.
тяжелеть _ несов. авурлашмакъ, авур болмакъ, авурлукъ артмакъ.
тяжело 1. _ нареч. (о весе) авур; тяжело нагруженный автомобиль авур юкленген автомобиль; 2. нареч. (серьёзно) къатты, авур; он тяжело болен ол къатты авругъан; он тяжело ранен ол авур яралангъан; 3. нареч. (трудно) къыйын, къыйынлыкъ булан, авур; тяжело вздыхать авур кюстюнмек; 4. в знач. сказ, авур, къыйын; это мне тяжело шо мени учун авур; тяжело терять близких ювукъларындан айрылмакъ къыйын зат.
тяжеловес _ м. авур, авур санлы кочап, борец.
тяжеловесный _ прил. 1. (с тяжёлым грузом) авур юклю; тяжеловесный состав ж.-д. авур юклю состав; 2. перен. авур, четим, къыйын; тяжеловесный слог авур стиль (сёйлевде, язывда).
тяжёлый _ прил. 1. авур; тяжёлый чемодан авур чумадан; 2. (трудный) къыйын, четим, авур; тяжёлая задача четим масъала; попасть в тяжёлое положение къыйын гьалгъа тюшмек; 3. перен. (напряжённый) авур, къыйынлы; тяжёлое дыхание авур тыныш алыв; 4. (суровый) къатты, авур, гючлю; тяжёлое наказание авур жаза, гючлю жаза; 5. (серьёзный) къатты, авур; тяжёлое заболевание къатты аврув; 6. перен. (горестный) къайгъылы, пашман, авур; тяжёлое чувство авур гьис; тяжёлые думы пашман ойлар; ◊ тяжёлая промышленность авур промышленность; тяжёлая пища авур аш; тяжёлая рука авур къол; тяжёлый воздух авур гьава, тыныш алма къыйын гьава; тяжёлый характер авур хасият; тяжёлый на подъём аста гёчер, чабан (адам).
тяжесть _ ж. 1. физ. авурлукъ; сила тяжести авурлукъну гючю; центр тяжести 1) авурлукъ тю-шеген точка, авурлукъну центры; 2) перен. кюрчю масъаласы, инг агьамиятлысы; 2. (вес) авурлукъ; тяжесть груза юкню авурлугъу; 3. (тяжёлый предмет) авурлукъ, авур зат; поднятие тяжестей спорт. авурлукъланы гётермек; 4. (суровость) къаттылыкъ, авурлукъ, гючлюлюк; тяжесть наказания жазаны къаттылыгъы; 5. (серьёзность) къаттылыкъ, авурлукъ, къыйынлыкъ; тяжесть заболевания аврувуну къыйынлыгъы; 6. (трудность) къыйынлыкъ; тяжести пути ёлну къыйынлыкълары.
тяжкий _ прил. см. тяжёлый 2 — 6.
тянуть _ несов. 1. кого-что (тащить, волочить) тартмакъ, сюйремек; 2. что (натягивать, расправлять, расширять) гермек, тартмакъ, созмакъ, узатмакъ; 3. безл. кого-что (влечь, манить) юреги тартмакъ, сюймек; меня тянет ко сну мени юхум геле; меня тянет домой юрегим уьйге тарта; 4. (обладать тягой) сормакъ, тартмакъ; дымоход плохо тянет тюнгюлюк яман сора; 5. безл. чем (о запахе, струе воздуха) гелмек (мас. ийис, гьава ва ш. б.); 6. что, разг. (медлить) аста этмек, созуп турмакъ; тянуть дело ишни созуп турмакъ; 7. что (протяжно произносить) созуп айтмакъ, созуп йырламакъ; 8. разг. (весить) авурлугъу гелмек; тартмакъ; арбуз тянет шесть килограммов харбузну авурлугъу алты килограмм геле.
тянуться _ несов. 1. (растягиваться) тартылмакъ, созулмакъ; узатыл макъ; резина тянется резин созула; 2. (потягиваться) герилмек (арыгъанда); 3. (простираться) узалмакъ, ерлешмек; 4. перен. разг. (продолжаться, длиться) узатылып турмакъ, гетип бармакъ; собрание тянется уже два часа жыйын узатылып турагъанлы эки сагьат бола; время тянется однообразно заман ялкъывлу гетип бара; 5. к кому-чему узатылмакъ, созулмакъ; тянуться к окну терезеге узатылмакъ; 6. к чему (стремиться) къаст этмек, гьаракат этмек, талпынмакъ; тянуться к славе макътавлукъгъа талпынмакъ; 7. за кем-чем, перен. разг. (стремиться сравняться) артындан етме къарамакъ, тенг болмагъа къаст этмек; тянуться за товарищами ёлдашларыны артындан етме къарамакъ; 8. (двигаться один за другим) арт-артындан созулуп бармакъ.
тяпка _ ж. чапкъы.